یادداشتهای استاد مطهری، ج 1، ص: 288

نمیتواند اظهارنظر کند. اشتباه است اگر خیال کنیم امثال ماسینیون و نیکلسون و عبدالرحمن بدوی میتوانند حلاج و مولوی و عطار و غیره را بشناسند.

عرفا برای ترقی و تکامل انسان منازل و مراحل منظم و مرتب و مشخصی ذکر کردهاند. مثلًا خواجه عبداللَّه انصاری صد منزل در (منازل السائرین) ذکر میکند، ده منزل اول را «بدایات» و هر یک ده منزل دیگر را به نامی مینامد. نوعی روانشناسی خاص است، نظیر روانشناسی هنری ولی البته در سطحی عالیتر. ما فعلًا به آنچه عرفا گفتهاند کاری نداریم.

5. فلاسفهای نظیر نیچه نیز درباره انسان برتر و مشخصات آن نظرهایی دادهاند که بیشتر نقطه اتکاءشان قدرت بوده و علم و قوّت اراده، کمال انسان را در قدرتمندی (که زورمندی فردی یکی از شؤون او است) به وسیله نفرات، تشکیلات، صنعت میدانند و بشر امروز که صنعتش پیش رفته پس کمال یافته است و از نظر علم نیز هرچه عالمتر شود کاملتر است و در مقیاسی که فرنسیس بیکن و پیشروان علم جدید به دست دادند، علم هم وسیلهای است برای کسب قدرت، و هر علمی که بر قدرت بشر نیفزاید علم واقعی نیست، و این است راهی که امروز ما هم متجددانه آن را تبلیغ میکنیم و میگوییم اروپا به ترقیات رسید یعنی تکامل یافت یعنی قدرت یافت. پس علم نیز مانند نفرات و مانند ابزار، مانند شاخ حیوانات و پنجه و چنگال درندگان وسیله قدرت و غلبه و پیروزی در میدان تنازع بقاست، پس به این جهت علم وسیله کمال انسان است. اراده قوی نیز چون نوعی قوّت و قدرت است که در مقابل حوادث و حتی در مقابل مظاهر عاطفی، مظلومیتها و حق به جانبها متأثر و متأسف نمیشود، باز برمیگردد به قدرت و به کمال (بنا بر این تعریف). لهذا امثال نیچه حق را مساوی با قدرت میدانند زیرا حق جز در مسیر کمال حق نیست و کمال مساوی با قدرت است