مجهول است و از حدود توانایی عقل و اندیشه بشر خارج است و ما هم شرعا مکلّف نیستیم وارد این وادیهای ناشناخته بشویم، به طور کلّی باب معارف را سدّ میکنند.

اینها خیال میکنند حدّ نهایی الهیات این است که در نظامات خلقت مطالعه کنیم و انگشت حیرت به لب بگیریم؛ انگشت حیرت به دندان گزیدن حدّاکثر خداشناسی است؛ بنابراین یک دوره تاریخ طبیعی مطالعه کردن برای همه مسائل الهیات کافی است؛ کتابهای امثال موریس مترلینگ یک الهیات کامل است.

اینها نمیدانند که مطالعه نظام خلقت، قدم اوّل است نه قدم آخر؛ حدّاکثر این است که با این قدم تا مرز میان طبیعت و ماورای طبیعت میرسیم نه بیشتر.

ما در جلد پنجم اصول فلسفه و روش رئالیسم راههای مختلف خداشناسی و از آن جمله راه حسّ و علم، یعنی راه مطالعه طبیعت را ارزیابی کردهایم و حدود آنها را مشخّص کردهایم و ثابت کردهایم که اوّلًا راه انسان برای تحصیل معارف الهی و ماوراء الطّبیعی به مانند یک علم متقن و مبرهن باز است و بسته نیست؛ ثانیاً از نظر اسلام، انسانها مکلّفاند و یا لااقل مجازند که با معارف ماوراء الطّبیعی به مانند مسائل تحقیقی و استدلالی و برهانی، نه تقلیدی، آشنا بشوند؛ و ثالثاً راه حسّ و علم یا راه طبیعت، جادّهای است که از طبیعت تا مرز ماورای طبیعت کشیده شده است و نه بیشتر. نمیگویم جادّهای است که از طبیعت تا مرز الوهیت کشیده شده است و به اصطلاح برای سفر «من الخلق الی الحقّ» کافی است، بلکه میگویم جادّهای است که تا مرز ماورای طبیعت کشیده شده است؛ یعنی همین قدر ثابت میکند که طبیعت، ماورایی دارد و مسخّر آن ماوراء است؛ امّا خود آن ماوراء، مخلوق است یا نه؟ یعنی آیا قدرت ماوراء الطّبیعی، همان خالق کلّ است یا خود او نیز به نوبه خود مخلوق و مسخّر ماورای خود است؟ فرضاً او خود ماورایی ندارد، آیا او خودش بسیط است یا مرکب؟

واحد است یا کثیر؟ علم و قدرتش متناهی است یا غیر متناهی؟ فیضش محدود است یا نامحدود؟ بشر در برابر او مجبور است یا آزاد؟ ... و دهها پرسش دیگر، به هیچ یک از این پرسشها نمیتواند پاسخ دهد.

امّا علم و فنّی هست که به همه این پرسشها پاسخ میدهد؛ میتواند ما را با اصول برهانی خود، هم از خلق تا حقّ به پرواز در آورد و هم میتواند ما را «بالحقّ فی الحقّ» سیر و حرکت دهد و با یک سلسله معارف مربوط به عالم ربوبی آشنا سازد.

به هر حال، یک گام مبارزه با مادّیگری، عرضه کردن یک مکتب الهی است که