و قرار دادن معتزله در مقابل خود، کلاه معتزله را در تاریکی برداشتند. مسلّما این جهت، در شکست معتزله در اوایل قرن سوم در میان توده عوام، تأثیر بسزائی داشت.

کار این اشتباه عامیانه بدانجا رسیده که پارهای از مستشرقین، دانسته و یا ندانسته، معتزله را به عنوان «روشنفکران ضد سنّت» معرفی کنند. ولی افراد وارد میدانند که اختلاف دید و نگرش معتزله و اشاعره هیچگونه ربطی به میزان پایبندی آنها به دین اسلام ندارد. معتزله عملا از اشاعره نسبت به اسلام دلسوزتر و پایبندتر و فداکارتر بودند.

معمولا نهضتهای روشنفکری، هر چند از یک خلوص کامل برخوردار باشد، در مقابل متظاهران به تعبّد و تسلیم، ولو اینکه از هر نوع صفا و خلوص نیت بیبهره باشند، مورد چنین اتهاماتی در میان عوام واقع میشود.

اگرچه اختلاف معتزله و اشاعره در مورد حق عقل و استقلال و عدم استقلال عقل در مورد مسائل مربوط به «عدل» یعنی حسن و قبح ذاتی افعال آغاز شد ولی دامنه این بحث بعدها به مسائل «توحید» نیز کشیده شد. در آن مسائل نیز معتزله برای عقل، حق دخالت قائل بودند ولی اشاعره تعبّد به ظواهر حدیث را لازم میشمردند.

بعدا در این مورد توضیح بیشتری خواهیم داد.

غرض و هدف در افعال خدا

کمکم نوبت به مسأله چهارمی رسید که آن نیز از امّهات مسائل کلامی است و زائیده مسائل قبلی است، و آن اینکه آیا افعال ذات باری، معلّل به اغراض و غایات هست یا نه؟

چنانکه میدانیم و بدیهی است، انسانها درکارهائی که انجام میدهند هدف و غرضی را در نظر میگیرند. انسان در هر کار خود یک «برای» دارد: چرا درس میخوانی؟ «برای» اینکه دانا و توانا بشوم. چرا کار میکنی؟ «برای» اینکه تحصیل درآمد و معیشت کنم. و همینطور در مقابل هر «چرا؟» یک «برای» وجود دارد؛ و همین «برای» ها است که کار انسان را «معنیدار» میکند. هر کار که هدف معقول داشته باشد، یعنی برای خیر و مصلحتی صورت بگیرد، کاری با معنی شمرده میشود. کار بیهدف مانند لفظ بیمعنی است، و مانند پوست بیهسته است که پوک و پوچ است، و البته هر «برای» و هر «معنی» به نوبه خود ممکن است که یک «برای» و یک «معنی» دیگر داشته باشد، ولی در نهایت امر، باید منتهی شود به چیزی که غایت بودن و معنی بودن،