هر شرط خارجی، به خودی خود برخی از این صفات را واجد است و فاقد اضداد آنها است، یا این صفات همه قراردادی و اعتباری است؟

مستقلّات عقلیه

و چون سخن از صفات ذاتی افعال به میان آمد قهرا پای عقل و استقلال عقل در اکتشاف این صفات به میان آمد. این بحث به این صورت طرح شد که آیا عقل در ادراک حسن و قبح اشیاء «استقلال» دارد و به تنهائی قادر به درک و تشخیص آنها است یا نیازمند به کمک و راهنمائی شرع است؟ از اینرو حسن و قبح ذاتی به نام حسن و قبح عقلی خوانده شد.

معتزله بشدت طرفدار حسن و قبح ذاتی عقلی شدند و مسأله «مستقلّات عقلیه» را طرح کردند، گفتند: بالبداهه ما درک میکنیم که افعال ذاتا متفاوتند، و بالبداهه درک میکنیم که عقول ما بدون اینکه نیازی به ارشاد شرع داشته باشد این حقایق مسلّم را درک میکند.

اشاعره، همچنانکه عدل را به عنوان یک صفت قبلی و ذاتی منکر شدند، حسن و قبح ذاتی قبلی عقلی را نیز مورد انکار قرار دادند. اشاعره اولا حسن و قبحها را اموری نسبی و تابع شرائط خاص محیطها و زمانها و تحت تأثیر یک سلسله تقلیدها و تلقینها دانستند؛ و ثانیا عقل را در ادراک حسن و قبحها تابع راهنمائی شرع دانستند.

اشاعره، چون به «عقل مستقل» و به عبارت دیگر به «مستقلّات عقلیه» اعتراف نداشتند و عقیده معتزله را مبنی بر اینکه عقل بشر، بدون نیاز به ارشاد شرع، حسن و قبح، و بایستنی و نبایستنی را درک میکند، تخطئه میکردند و مدعی بودند که به طور کلی اینکه: عدل چیست؟ ظلم چیست؟ نیکو چیست؟ ناپسند چیست؟ همه باید از لسان شرع اخذ شود و باید در این مسائل تابع و تسلیم «سنّت اسلامی» بود و بس؛ خود را «اهل سنّت» یا «اهل حدیث» خواندند. اشاعره ضمنا از این نام و عنوان یک «پایگاه اجتماعی» محکم برای خود در میان توده مردم ساختند. یعنی اختلاف معتزله و اشاعره که بر اساس قبول و عدم قبول «مستقلّات عقلیه» بود، از نظر توده مردم به صورت قبول و عدم قبول «سنّت» و «حدیث» و یا به صورت تعارض عقل و سنّت تلقّی شد و همین جهت، پایگاه اجتماعی اشاعره را در میان توده مردم تقویت، و پایگاه معتزله را تضعیف کرد.

معتزله هرگز به سنّت بیاعتنا نبودند، ولی اشاعره با انتخاب این نام برای خود،