الهی و یا طبیعی. از آن جهت که به هر حال موضوع بحث، انسان است که آیا مختار است یا مجبور؟ مسألهای انسانی است؛ و از آن جهت که طرف دیگر مسأله خدا یا طبیعت است که آیا اراده و مشیت و قضا و قدر الهی و یا عوامل جبری و نظام علت و معلولی طبیعت، انسان را آزاد گذاشته و یا مجبور کرده است؟ مسألهای الهی و یا طبیعی است؛ و چون به هر حال مسألهای انسانی است و با سرنوشت انسان سر و کار دارد، شاید انسانی یافت نشود که اندک مایه تفکر علمی و فلسفی در او باشد و این مسأله برایش طرح نشده باشد، همچنانکه جامعهای یافت نمیشود که وارد مرحلهای از مراحل تفکر شده باشد و این مسأله را برای خود طرح نکرده باشد.

جامعه اسلامی که به علل بسیاری، زود و سریع وارد مرحله تفکر علمی شد خواه ناخواه در ردیف اولین مسائلی که طرح کرد مسأله جبر و اختیار بود. ضرورتی نیست که ما برای کشف علت طرح سریع این مسأله در قرن اول هجری، دنبال عوامل دیگر برویم. طرح این مسأله در جهان اسلام، بسیار طبیعی بود؛ اگر طرح نشده بود جای این سؤال بود که چگونه در چنین جامعهای توجهی به این مسأله نشده است.

جامعه اسلامی یک جامعه مذهبی بود و در قرآن که کتاب دینی مسلمانان است به مسائل مربوط به جبر و اختیار، و قضا و قدر الهی، و پاداشها و کیفرها زیاد برمیخوریم. توجه عمیق مسلمین به تدبّر و تفکر در آیات قرآنی، که خود قرآن صلای آن را داده است، خواه ناخواه منجر به بحث در جبر و اختیار گردید.

مسئله عدل

بحث جبر و اختیار، خود به خود بحث «عدل» را به میان آورد. زیرا رابطه مستقیمی است میان اختیار و عدل از یک طرف، و جبر و نفی عدل از طرف دیگر؛ یعنی تنها در صورت اختیار است که تکلیف و پاداش و کیفر عادلانه، مفهوم و معنی پیدا میکند. اگر انسان، آزادی و اختیار نداشته باشد و در مقابل اراده الهی و یا عوامل طبیعی، دست بسته و مجبور باشد، دیگر تکلیف و پاداش و کیفر، مفهوم خود را از دست میدهد.

متکلمین اسلامی دو دسته شدند: دستهای که از همان ابتدا «معتزله» نامیده شدند طرفدار عدل و اختیار، و دسته دیگر یعنی گروه اهل حدیث که بعدها «اشاعره» نامیده شدند طرفدار جبر و اضطرار گردیدند. البته منکران عدل، صریحا نگفتند که منکر عدل الهی هستیم زیرا قرآن کریم که هر دو دسته، خود را حامی آن میدانستند،