بوده به مشرب اهل کلام و احیانا به برخی مشربهای دیگر از قبیل مشرب اهل حدیث و مشرب اصحاب حس نیز اشاره کردهام.

اهل فن میدانند که حکمای اسلامی- برخلاف متکلمین- در الهیات بابی تحت عنوان «عدل» باز نکردهاند. عقاید حکما را درباره این مسأله از لابلای سایر مباحث باید بدست آورد. از اینرو این بحث برای من خالی از دشواری نبود.

من تاکنون در میان آثار حکما به رساله یا مقاله یا فصلی برخورد نکردهام که مستقیما مسأله «عدل الهی» را طرح کرده باشند و به سبک حکیمانه در این موضوع بحث کرده باشند. ابن الندیم در «الفهرست» مینویسد: «یعقوب بن اسحاق کندی رسالهای در عدل الهی نوشته است.»

من نمیدانم این رساله اکنون موجود است یا نه؟ و هم نمیدانم که آن را به سبک حکیمانه نوشته است یا به شیوه متکلّمانه. برخی از حکما مانند خواجه نصیر الدین طوسی در نوشتههای خود به سبک متکلمان وارد و خارج شدهاند، اما اگر آراء حکمی آنها را ملاک قرار دهیم باید بگوئیم غرضشان بیان اقناعی و خطابی بوده نه برهانی.

یعقوب بن اسحاق کندی که ابن الندیم از کتابی از او یاد میکند، اقدم حکمای اسلامی است و چون از نژاد عرب است به «فیلسوف العرب» معروف است. بعید است که الکندی به شیوه متکلمان بحث کرده باشد، علی القاعده به شیوه حکما وارد و خارج شده است.

اخیرا از یکی از فضلای عالیقدر شنیدم که شیخ فلاسفه اسلام، ابو علی بن سینا رساله کوچکی در این موضوع نوشته است و این رساله در پاسخ سؤالی بوده است که از آن حکیم در این مسأله شده است، ولی متأسفانه این بنده هنوز به آن رساله یا مقاله دست نیافته است.

علی رغم کوتاهی حکما در طرح این مسأله، متکلمان به علل خاص مذهبی و تاریخی، بحث در عدل الهی را سرلوحه مباحث خود قرار دادهاند. بحث عدل در کلام آنچنان اصالت یافت که گروهها با این اصل مشخص شدند.

جبر و اختیار

بحثهای کلامی آنچنانکه از تواریخ استفاده میشود، از نیمه قرن اول هجری آغاز شد. در میان بحثهای کلامی ظاهرا از همه قدیمتر، بحث جبر و اختیار است.

مسأله جبر و اختیار در درجه اول، یک مسأله انسانی است و در درجه دوم یک مسأله