تغییر ناپذیری در طبیعت

گفتیم در زبان پیشوایان دین چه در دعا و چه در غیر دعا از دو گونگی قضا و قدر یاد شده است، و توضیح دادیم که مجرّدات علوی، قضا و قدرشان حتمی است، برخلاف موجودات طبیعت. باید اضافه کنیم که در طبیعت نیز قضا و قدرهای حتمی، و به عبارت دیگر، جریانهای غیر قابل تبدیل هست. در طبیعت، هر موجودی مسبوق به عدم است و باید از موجود دیگر سرچشمه بگیرد؛ این قضای حتمی است. هر موجود طبیعی باید راه فنا و زوال پیش بگیرد مگر اینکه تبدیل شود به موجود غیر مادی. این نیز قضا و قدر حتمی است. موجودات جهان طبیعت به مرحلهای میرسند که تغییر مسیر برای آنها غیر ممکن میشود: یا باید معدوم شوند و یا همان جریان را طی کنند؛ یعنی تقدیر حتمی پیدا میکنند. مثلًا سلّول نطفه یک مرد که با تخمک یک زن جفت میشود و مجموعاً یک واحد سلّول را تشکیل میدهند، سرشت و طینت معینی را برای آینده کودک تشکیل میدهند و صفات موروثی خاصّی را در کودک بعداً به وجود میآورند که در سرنوشت آینده او مؤثّر است. بدیهی است که اگر سلّول نطفه این مرد با تخمک زن دیگر جفت شده بود، واحد دیگری مغایر با این واحد، و سرشت و طینت دیگری مغایر با این سرشت و طینت تکوین میشد. پس از تکوین یک سرشت و طینت، دیگر نمیتوان آن را به سرشت دیگر تبدیل کرد؛ یعنی در این مرحله قضا و قدر حتمی میشود. بسیاری از کیفیات دیگر در مراحل بعدی رحم قطعی و حتمی میشود؛ از این رو میبینیم که در زبان دین، رحم یکی از الواح قضا و قدر نامیده شده است.

نظامات لا یتغیر

قوانین و نظاماتی که بر جهان حکمفرما میباشند نیز غیر قابل تغییر و تبدیلاند.

موجودات طبیعت در تغییر و تبدیلاند، امّا نظامات طبیعت ثابت و لا یتغیرند. موجودات طبیعت متغیر و متکاملاند و در مسیرهای مختلف قرار میگیرند؛ گاهی به سر حدّ کمال میرسند و گاهی متوقّف میشوند؛ گاه تند میروند و گاه کند. عوامل مختلف سرنوشت آنها را تغییر میدهد. امّا نظامات طبیعت نه متغیرند و نه متکامل؛ ثابت و یکنواختاند. قرآن کریم از این نظامات لا یتغیر به «سنّت الهی» تعبیر میکند و