آنگاه میگوید:

«غربیان این مفاسد را که بر شمردیم به مسلمین نسبت میدهند. همه زشتیها و پستیها را زاییده اعتقاد به قضا و قدر میدانند و میگویند اگر مسلمانان چندی دیگر بر این عقیده بمانند، دیگر حسابشان صاف است و آب از سرشان گذشته است.»

سپس میگوید:

«فرنگیها میان اعتقاد به قضا و قدر و اعتقاد به مذهب جبر که میگوید انسان در کلّیه اعمال و افعال خود مجبور مطلق است، فرقی و تفاوتی نگذاشتهاند ...» [1]

عقده فکری

ولی از بیان گذشته نباید چنین تصوّر کرد که طرح مسأله قضا و قدر و جبر و اختیار در میان مسلمین تنها ریشه اجتماعی و سیاسی دارد. بعداً توضیح خواهم داد که این مسأله قبل از هر چیز دیگر یک مشکله علمی و یک مجهول فلسفی و عقده فکری است که برای هر فرد و هر ملّتی که [در او] استعداد اندیشیدن در مسائل کلّی وجود داشته باشد، خواه ناخواه پیش میآید و شاید در همه جهان ملّتی یافت نشود که درباره این موضوع به نحوی فکر نکرده باشد.

فلسفه مادّی و سرنوشت

تصوّر بعضی چنین است که این معضله تنها برای الهیون مطرح است و مادیون از طرح چنین مسألهای و زحمت درک و حلّ آن فارغاند.

این تصوّر باطل است. برای کسانی که طرز تفکر مادّی دارند، عیناً همین مشکل با اندک تفاوت وجود دارد، زیرا طبق قانون ثابت و مسلّم علّت و معلول، هر پدیده و حادثهای مولود علّت یا عللی است و آن علّت یا علل نیز به نوبه خود مولود علّت یا علل دیگر میباشد، و از طرفی به وجود آمدن معلول با فرض وجود علّت مربوطه،