فلاسفه الهی از این دیدگاه بحث میکردند که اگر بنا شود همه مردمی که از دین خارجند اهل شقاء و عذاب الهی باشند لازم میآید که در نظام هستی غلبه با شر و قسر باشد؛ در حالی که این مطلب از اصول قاطع و مسلّم است که اصالت و غلبه برای سعادتها و خیرهاست نه برای بدبختیها و شرور.

بشر، گل سرسبد آفرینش است؛ همه چیز دیگر برای خاطر او (البته به مفهوم صحیحی که حکیمان از این مطلب درک میکنند نه به مفهومی که معمولا کوته نظران میاندیشند) خلق شده است. اگر بنا باشد که بشر خودش برای دوزخ آفریده شده باشد یعنی مآل اکثریت انسانها دوزخ باشد پس باید اعتراف کرد که خشم خدا بر رحمتش میچربد، زیرا اکثریت مردم از دین حق بیگانه هستند؛ تازه آنها هم که به دین حق مشرّفند، از لحاظ عمل دچار ضلالت و انحرافند. این بود طرح بحث در نزد فیلسوفان.

قریب نیم قرن است که بر اثر سهولت ارتباطات میان ملل مسلمان و غیر مسلمان و ازدیاد وسائل ارتباطی و بالا رفتن میزان مراوده ملتها با یکدیگر، این مسأله در میان عموم طبقات، خصوصا طبقه به اصطلاح روشنفکر مورد پرسش و گفتگو است که آیا شرط حتمی قبول شدن اعمال صالح، اسلام و ایمان است؟

اینها وقتی که در زندگی بعضی از مخترعین و مکتشفین بشر در عصر اخیر که مسلمان نیستند ولی خدمات بسیار ارزندهای به بشریت کردهاند، مطالعه میکنند و آنها را لایق پاداش مییابند و از طرف دیگر قبلا چنین میاندیشیدهاند که عمل غیر مسلمان مطلقا هبا و هدر است، سخت دچار تردید و اضطراب میگردند.

بدین ترتیب مسألهای که سالها در قلمروی خاص فیلسوفان بود به میان محافل عامّه مردم پا گذاشت و به صورت اشکالی در مسأله عدل الهی درآمد.

البته این اشکال مستقیما مربوط به عدل الهی نیست؛ این اشکال مربوط به دید اسلام درباره انسان و اعمال انسان است و از این نظر با عدل الهی مربوط میگردد که به نظر میرسد اینگونه دید و اظهار نظر درباره انسان و اعمال او و معامله حق متعال با او برخلاف موازین عدل الهی است.

من در تماسهایی که با جوانان و دانشجویان داشته و دارم با طرح این پرسش زیاد روبرو شدهام؛ گاهی میپرسند آیا مخترعین و مکتشفین بزرگ با اینهمه خدمات شایانی که نسبت به بشریت انجام دادهاند به جهنّم میروند؟ آیا پاستور و ادیسون و امثالشان جهنّمی هستند و مقدّسین بیکارهای که عمری را به بطالت در گوشه مسجد بسر بردهاند بهشتی هستند؟ آیا خدا بهشت را فقط برای ما شیعهها ساخته است؟