برعکس، بحثی که اکنون مطرح است درباره ایراد و اشکالی است که از نظر عدل الهی بر کیفیت مجازاتها و کیفرهای اخروی وارد میگردد. گفته میشود مجازاتهای اخروی به شکلی که نقل میشود مخالف عدل الهی است! زیرا در مجازاتهای اخروی تناسب میان جرم و جریمه وجود ندارد و مجازاتها به نحو غیر عادلانهای اجرا میشود.

در این اشکال، مسأله جزاء که دلیلی بر عدل الهی گرفته میشود، به عنوان اشکالی بر عدالت، و نقضی بر حکمت معرّفی شده است. اصلی که پایه و مبنای ایراد است این است که در وضع قوانین جزائی باید بین جرم و جریمه تناسب رعایت شود؛ مثلا اگر کسی بر سر رهگذری که از خیابان میگذرد زباله بریزد، عدالت ایجاب میکند که برای او کیفری در نظر گرفته شود. شکی نیست که کیفر اینچنین جرمی نمیتواند خیلی سنگین از قبیل اعدام یا حبس ابد بوده باشد. بنابر اصل تناسب میان جرم و مجازات، برای چنین جرمی حدّاکثر یک هفته زندان کافی است و اگر این مجرم را به خاطر این جرم کوچک محاکمه صحرائی و تیرباران کنند برخلاف عدالت خواهد بود. کیفر دادن بر جرمها لازمه عدل است ولی اگر تناسب بین جرم و کیفر رعایت نگردد خود کیفر دادن نوعی بیعدالتی خواهد بود.

گناهانی از قبیل غیبت، دروغ، زنا، قتل نفس، جرمند و کیفر میطلبند ولی آیا کیفرهایی که در آخرت برای آنها تعیین شده است بیرون از اندازه نیست؟ قرآن کیفر قتل نفس را جاویدان ماندن در جهنّم معین فرموده است. درباره غیبت روایت شده است که خورش سگهای جهنم است؛ [1] و به همین طریق برای سایر گناهان، عقوبتها و مجازاتهای سخت و غیر قابل تحملی ذکر شده است؛ عقوبتهایی که از لحاظ کیفیت، فوق العاده شدید است و از لحاظ مدت، بسیار طولانی. ایراد این است که این بیتناسبی چگونه با عدل الهی سازگار است؟

برای پاسخ این ایراد لازم است بحثی درباره انواع مجازاتها انجام دهیم و نوع کیفرهای اخروی را بشناسیم. این، مستلزم آن است که قبلا بحثی درباره نظام جهان آخرت- مطابق آنچه از نصوص معتبر اسلامی استفاده میشود و براهین عقلی، ما را راهنمایی مینماید- درباره تفاوت نظام آن جهان و نظام این جهان بعمل آوریم.