ظرفیت موجودات هم یکسان نیست؛ استعدادها مختلف است، هر ظرفی به قدری که گنجایش دارد از رحمت خدا لبریز میگردد.

این نکته همان مطلبی است که در بخش دوم، تحت عنوان «راز تفاوتها» بیان کردیم، تکرارش در اینجا- علاوه بر فایده تکمیل- برای این بود که توهّم نشود که در آفرینش جهان، اصالت جمع در نظر گرفته شده است و برای زیبایی مجموعه، به بعضی از اجزاء ستم شده است. نه، در اینجا، مجموعهای زیبا پدید آمده که زیبایی آن، رهین اختلافها و تفاوتها است و در عین حال تفاوتها هم از نوع تبعیض و ظلم نیست؛ هم حقّ فرد رعایت گردیده و هم صلاح جمع.

کسانی که در پاسخ اشکال «شرور» تنها به جنبه لزوم تفاوت در نظام کل توجه کردهاند، پاسخشان ناقص است زیرا جزء ناقص حق دارد اعتراض کند که حالا که لازم است در نظام کل یکی کامل باشد و یکی ناقص، چرا من ناقص آفریده شدم و دیگری کامل؟ چرا کار برعکس نشد؟ همچنین ممکن است «زشت» اعتراض کند که حالا که لازم است در نظام آفرینش، هم زشت باشد و هم زیبا، چرا من زشت باشم و دیگری زیبا؟ چرا کار برعکس نشد؟ وقتی که امر دایر است که یکی بهره وجودی کمتر بگیرد و یکی بهره وجودی بیشتر، چه مرجّحی هست که فی المثل «الف» بهره بیشتری دریافت دارد و «ب» بهره کمتری؟

علیهذا صرف اینکه بگوییم در نظام کلّ جهان، وجود زشت و زیبا، کامل و ناقص، توأما ضروری است اشکال را حل نمیکند؛ این مطلب نیز باید ضمیمه و اضافه گردد که در عین حال هر موجودی از موجودات و هر جزئی از اجزاء جهان، حظّ و حقّ خود را که امکان داشته دریافت دارد دریافت کرده است.

به عبارت دیگر مسأله «فایده»، «مصلحت»، «حکمت» که برای شرور و بدیها ذکر میشود همه فرع بر این است که به آن حقیقت پی ببریم که رابطه علل و اسباب با معلولات و مسبّباتشان، و رابطه مقدّمات با نتایج، و رابطه مغیاها با غایتها ضروری است و سنن الهی لا یتغیر است.

مصائب، مادر خوشبختیها

گذشته از اینکه بدیها، در جلوه دادن به زیباییها و در پدید آوردن یک مجموعه عالی، رل مهمی دارند، مطلب اساسی دیگری در رابطه بدی و خوبی نیز وجود دارد.

بین آنچه ما به عنوان مصیبت و بدی میخوانیم و آنچه به نام کمال و سعادت