آفریدن کشش و امتداد و بعد و حجم و تقدّم و تأخّر؛ میان آفریدن جسم و آفریدن کشش و امتداد، دوگانگی نیست.

قرآن کریم در اینجا تعبیر بسیار لطیفی دارد؛ از زبان موسی بن عمران (علیه السلام) نقل میکند که وقتی فرعون از وی و برادرش هارون میپرسد که پروردگار شما کیست؟ موسی (ع) جواب میدهد:

ربّنا الّذی اعطی کلّ شیء خلقه ثمّ هدی [1].

«پروردگار ما آن کسی است که به هر چیز، آفرینش خاص آن چیز را داده است و سپس آن را به سوی هدف رهبری کرده است».

نکته جالبی که مورد نظر است از کلمه «خلقه» استفاده میشود. از اضافه به ضمیر، چنین استنباط میشود که هر چیز، خلقت خاصی دارد که مال خود او است، یعنی هر چیز فقط گونهای خاص از وجود را میتواند بپذیرد و بس؛ و خدا همان خلقت خاص را به آن میدهد. نباید پنداشت که اشیاء، طور دیگری بودهاند و خدا آنها را به این صورت که هستند درآورده است؛ و یا لااقل امکان داشته که طور دیگر و خلقتی به گونهای دیگر، بهتر یا بدتر از اینکه دارند داشته باشند و خداوند این گونه بالخصوص را، علی رغم آن امکانات، برگزیده است. حقیقت این است که جهان تنها به همین جور که هست امکان وجود داشته است و هر جزء از اجزاء جهان نیز آفرینش معینی درباره آن امکان داشته است و خدا همان آفرینش را به آن داده است.

قرآن، این مطلب را با یک تمثیل لطیف بسیار عالی بیان کرده است. قرآن به آب باران که از بالا میریزد و تدریجاً سیل تشکیل میدهد و آب در بستر نهرها و جویها و رودخانههای مختلف قرار میگیرد مثل میزند؛ میفرماید:

انزل من السّماء ماء فسالت اودیة بقدرها [2].

«خدا از آسمان آبی فرود آورد و هر رودخانهای به قدر ظرفیت خودش سیلان یافت».

یعنی رحمت پروردگار، هیچ موجود مستعدّی را محروم نمیسازد، ولی استعداد و