«اگر کره جسم باشد، دارای طول و عرض و عمق است، و آن طول و عرض و عمقها متناهی است، و هر کدام دو نهایت دارد که مجموعش شش نهایت است، و جهات محاذی با آنها نیز شش است. لکن مقدم حق است (یعنی کره جسم است) پس تالیها همه ثابت است.»

چگونه میشود گفت جهات هر جسم عبارت است از آنچه محاذی سطحهایش واقع میشود. اگر این قاعده درست باشد که جهات حقیقی جسم عبارت است از آنچه محاذی سطحهایش واقع میشود باید بگوییم کره یک جهت بیشتر ندارد زیرا بیش از یک سطح ندارد، و اگر بیش از یک جهت ندارد پس معنی ندارد که بگوییم جنوب این کره کجاست؟ شمالش کجاست؟ و حال آنکه جهت جنوبی کره بالضرورة غیر از جهت شمالی است و غیر از جهت شرقی و غربی است و همچنین جهت شرقی غیر از همه جهات دیگر است و همچنین سایر جهات.

علیهذا کره نه از حیث جهت واقعی و نه از حیث جهت قراردادی (آنچنانکه در مکعب چنین قراردادی وجود دارد) یک جهتی نیست.

از همین جا میتوان فهمید که برای اجسام دیگر (غیر از مکعب) که دارای شکلهای زاویه دارند و از سطوح مستوی برخوردارند، میتوان جهات قراردادی فرض کرد، همچنانکه برای مکعب این کار شده. اما جهت حقیقی که مورد نظر فلاسفه است همانهاست که از امتداد نهایات ششگانه خطوط سهگانه فرض میشود، و آن خطوط سهگانه از نظر خود جسم هیچ تعینی ندارد که چگونه فرض شود، تعینی که وجود دارد از نظر خود جهات است که جهت علو و سفل خود بالذات از سایر جهات متمایزند.

بررسی

این سؤال و جواب چندان نیازی به بررسی ندارد، آنچه ضمن تقریر مقرون به توضیح جواب بوعلی بیان شد خود به خود روشن کننده است.

چنین به نظر میرسد که ابوریحان گمان کرده است که عقیده فلاسفه این بوده که جهات منحصر به شش است و در مکعب، جهات ششگانه عبارت است از محاذاتهای سطوح ششگانه. این است که مکعبی را فرض میکند که بر آن بیست و شش مکعب دیگر احاطه کردهاند و هر کدام در جهتی از جهات قرار گرفتهاند. شش مکعب در جهت سطوح آن مکعب واقع است و دوازده مکعب محاذی با اضلاع