شرح خود بر آخر کتاب کون و فساد ارسطو کاملا در این مسأله با ارسطو موافق است. یا سخن محمد بنزکریای رازی به خود بند فضول را گرفتهای که به جای آنکه به کار شکافتن زخمها و تأمل در ادرار و مدفوع بیماران بپردازد به مسائل الهیات پرداخته است و بدین وسیله خود را رسوا و جهل خویش را آشکار کرده است.

باید بدانی اینکه ارسطو میگوید جهان آغاز زمانی دارد به این معنی نیست که جهان صانع و فاعل ندارد و وجودش از یک صانع متعال فائض نشده است؛ برعکس، به دلیل اینکه خدا همیشه بوده است عالم هم همیشه بوده و هست، زیرا اگر غیر این باشد تعطیل در فیض لازم میآید و تعطیل در فیض محال است. اما اینکه گفتی: «آن کس که تعصب نداشته باشد و بر نادرست اصرار نورزد الی آخر» این همه غلظت و خشونت در سخن زشت است، زیرا یا بر آنچه او گفته واقف شدهای یا واقف نشدهای، اگر واقف نشدهای نسبت سفاهت دادنت و توهین کردنت کاری خصومت آمیز است، و اگر واقف شدهای همان وقوف و معرفتت مانع این جفاکاری بود، بنابراین دستیازیت به کاری که عقل تو را منع میکند زشت است و سزاوار تو نیست.

بررسی

این اعتراض ابوریحان بر ارسطو، اساسیترین اعتراضات فلسفی اوست. ابوریحان میخواهد یک اصل بسیار مهم را که قدما حتی غیر ارسطوئین بدان معتقد بودند منکر شود. قدما عموما معتقد بودند که جرم فلک، عنصری جدا و مغایر با عناصر تحت الفلک است؛ معتقد بودند که جرم فلک «تک عنصری» و پیوسته و کروی الشکل است و به همین دلیل فنا ناپذیر است. از نظر قدما عالم مادون فلک عالم کون و فساد است یعنی عالمی است که موجودات آن مرتب تغییر شکل و صورت میدهند و صورت جدید و شکل جدید مییابند اما افلاک همیشه همین طور بودهاند که هستند و به همین طور باقی خواهند ماند.

اینجاست که ابوریحان به مقام اعتراض برمیآید و میگوید چه دلیلی بر این مطلب هست؟ از کجا که افلاک و آسمانها نیز از عناصری نظیر عناصر زمینی ساخته نشده باشند و آنها نیز کون و فساد نپذیرند؟ اگر نقلهای تاریخی اقوام و ملل گذشته را