آنچه درباره وجود ذهنی گفته و اختیار کردهاند همان نتیجه را میدهد، بلکه در ضمن برخی از ادلّه وجود ذهنی گفته خواهد شد تنها از طریق رابطه ماهوی است که میتوان به ارزش و اعتبار علم و مطابقت آن با معلوم قائل شد و الزاما همه کسانی که به ارزش و اعتبار علم قائلند چارهای ندارند از اینکه نظریه ارتباط ماهوی را بپذیرند و اصولا طرز تفکر به اصطلاح رئالیستی منحصرا در گرو همین نظریه درباره وجود ذهنی است.

تاریخچه بحث وجود ذهنی

مطالعه و سیر در کتب و مکاتب فلسفی اسلامی نشان میدهد که تا قرن پنجم و ششم هجری فصلی در فلسفه به نام «وجود ذهنی» باز نشده بوده است و قهراً این مسأله تا آن زمان نه به طور مشخصی مطرح شده و نه دلائلی برای اثبات آن اقامه شده است و نه اشکالاتی که ممکن بوده پیش بیاید کاملا به میان آمده و نه عقاید و نظرات متعددی که بعدها ظهور کرد تا آنوقت پدید آمده بوده است. این مسأله از قرن پنجم و ششم به بعد رسما در کتب فلسفه و کلام عنوان یافته است [1] و عقاید و نظرات مختلفی درباره آن اظهار شده و دلائل و اشکالاتی در مورد آن ذکر شده و تدریجا توسعه و گسترش یافته است. در این مسأله علی الظاهر هم قدمای یونانی و هم متکلمین اسلامی و هم عرفا هر یک سهمی داشتهاند.

سهم عرفا، حکما و متکلمین در مسأله سهم قدما

شاید برای یونانیان میتوان اینقدر سهم قائل شد که اصل مدعا در باب وجود ذهنی مورد توجه و قبول آنان بوده است. البته از مطالعه آثار اسلامی دلیل قاطعی نمیتوان یافت که در دورههای قبل از اسلام در یونان یا اسکندریه قطعا چنین نظر و عقیدهای وجود داشته است ولی از آن نظر که از خلال گفتههای متقدمین از حکمای اسلامی از قبیل فارابی این مطلب استفاده میشود اگر فرض کنیم تمام آن گفتهها از