ملا صدرا اصلًا بحث را از انسان فراتر برده و روی تمام اشیاء عالم به بحث پرداخته است.

ملا صدرا میگوید: ذهن انسان درباره هر چیزی دو معنی درک میکند: یکی چیستی آن و دیگری هستی آن. مثلًا آب طبیعتی دارد که اگر بگوییم چیست؟ جوابی برای آن داریم و برای خاک نیز جواب دیگری میدهیم، ولی هر دوی آب و خاک یک هستی هم دارند و در هستی است که با هم اشتراک دارند نه در چیستی. ملا صدرا بحث را به اینجا آورد که این چیستیها را ذهن ما ساخته است، یعنی در وقت عکسبرداری ذهن ما از چیزها این چیستیها درست میشود، ولی چیزی که آثار مال آن است، آن چیزی که جهان را ساخته است، هستی است نه چیستی. البته هستی و چیستی هر دو نمیتوانند وجود داشته باشند؛ بعضی میگویند هیچکدام وجود ندارند؛ آنها تابع فلسفه ایدهآلیسم یا سوفسطاییگری هستند؛ و هر دو هم نمیتوانند وجود داشته باشند زیرا برهان آن را رد میکند؛ پس یکی از آندو بایستی وجود داشته باشد و دیگری را ذهن ما مجسم کرده است (ما در جلد سوم اصول فلسفه و روش رئالیسم تا حد بیشتری این مطلب را توضیح دادهایم)؛ و میرسد به این مطلب که وجود اصیل است و یک حقیقت واحد گسترده است.

بحث حرکت

از این مطلب که با دلایل زیاد آن را اثبات میکند نتایج زیادی میگیرد. یکی از آنها این است که بحث حرکت در فلسفه با وجود این اصل دگرگون میشود، دنیایی دیگر میشود. در دنیای قبل از ملا صدرا نیز حکما قائل به تغییر و حرکت در عالم بودند؛ از افلاطون تا ارسطو و ابن سینا این حرفها بوده و این حرفها که یک عده مینویسند باید بدانیم که از طرف کسانی گفته میشود که همیشه سخنانشان با چاشنی تبلیغ ادا میشود، بیطرفی و بینظری و بیغرضی را از دست دادهاند؛ امّا اینها را از کجا آوردهاند؟ وقاحت و دروغ هم حدی دارد. هنوز دنیا نتوانسته است به اندازه تفکر صدرا حرکت را اصالت دهد. در شرق و غرب عالم هنوز فلسفهای نیست که به حرکت اصالت بدهد که اساساً طبیعت مساوی باشد با حرکت؛ طبیعت حرکت است. البته مثلًا میگفتند اشیاء دو قسم است: ثابت و متحرک. به هر حال تا این مقدار