در جهان اسلام از میان فیلسوفان و متفکرین، بدون شک عالیترین جهانبینی فلسفی که عرضه شده جهانبینی فلسفی صدرالمتألهین است و از دید ما که نسبتا مطالعهای روی فلسفه شرق و غرب داریم، عمقی این فلسفه دارد که در آینده برای غرب روشن خواهد شد، هنوز زود است که غرب آن را عمیقا درک کند. کوشش میکنم که در این جلسه چند مسأله را که پیوستگی بیشتری دارند مورد بحث قرار دهم.

اصالت وجود

اساسیترین مسألهای که فلسفه ملا صدرا متّکی به آن است و در واقع فلسفه او روی این پایه است و مسائل دیگر از آن ناشی میشود مسأله «اصالت وجود» است. خوشبختانه در یک شعاع خیلی خیلی محدودتر و کوچکتری در فلسفه امروز غرب، اصالت وجود مطرح شده که این اصالت وجود این فایده را دارد که چون در شعاع محدود است راه را برای درک اصالت وجود ملاصدرایی باز میکند، حداقل درک آن را آسان میکند. من از همین بحث اگزیستانسیالیسم شروع میکنم.

میگویند: در انسان وجود بر ماهیت تقدم دارد. در این حرف چی میخواهند بگویند؟ هر چیزی غیر از انسان- مثلًا آب- این یک طبیعتی و ماهیتی دارد که به این ماهیت وجود داده شده است، به این ماهیت هستی داده شده است. حالا به تعبیر آنها این ماهیت از پیش مشخص است که چه چیزی میخواهد به وجود آید. آب، طبیعتی است با هوا مختلف و با سنگ متفاوت، ولی در مورد انسان آیا میشود گفت انسان یک طبیعت خاص معینی دارد و هوا ماهیت خاصی دارد؟ میگوید نه، انسان هیچ ماهیتی ندارد بلکه انسان وجود پیدا کرده، بعد خودش به خودش ماهیت میبخشد؛ هر چیزی غیر از انسان آن چیزی است که خلق شده، ولی انسان آن چیزی است که بخواهد باشد.

این مطلب پایهای در آزادی انسان دارد که آن هم درست است و جزو مسائل ملا صدراست که او معتقد است انسانها این تفاوت را با غیر انسان دارند که هر چیزی افرادش با هم یکسان هستند ولی انسانها با هم تفاوت دارند و بلکه یک انسان خودش در طول عمر انواع متفاوت خواهد بود، یعنی وجودش بین ماهیتها لغزان است و این خود انسان است که چهره مشخصی را به دست خودش برای خود رسم میکند.