«اولین مثلث سیستم فلسفی هگل که از همه مشهورتر است این است که «هستی هست». این، مرحله تصدیق یا موضوع میباشد، ولی وجودی که کاملا غیر مشخص باشد و نتوانیم بگوییم این است یا آن با عدم برابر است به طوری که به دنبال این تصدیق نفی آن لازم میآید، پس میگوییم: «هستی نیست». این نفی هم نفی میشود و مرحله ترکیب فرا میرسد، پس میگوییم: هستی صورت پذیرفتن است.»

نظریه فلاسفه اسلامی در تحلیل مفهوم « شدن »

در بیانات فلاسفه اسلامی نیز مطلبی شبیه آنچه هگل در مورد «شدن» گفته است- یعنی اینکه در «شدن» ها و «صیرورت» ها وجود و عدم در آغوش یکدیگر قرار میگیرند و با هم متحد میشوند و یک شئ که در حال شدن است هم هست و هم نیست- زیاد دیده میشود، ولی این فیلسوفان هرگز این مطلب را نقطه مقابل اصل امتناع اجتماع نقیضین فرض نکرده و مستلزم رفع ید از آن اصل ندانستهاند. اکنون باید ببینیم آنچه این فیلسوفان در مورد آمیختگی وجود و عدم در صیرورتها و شدنها میگویند با آنچه فیلسوفان غرب میگویند یک مطلب است یا خیر، بلکه در عین اینکه وجه مشترک روشنی در میان است از نظر اصول و مبانی و نتایج کاملا مخالف یکدیگرند، و به فرض دوم وجوه اختلاف چیست؟ و چگونه میتوان در این بین داوری کرد؟

و همچنین فیلسوفان اسلامی نیز به نقش تضاد در حرکت و تکامل واقف بوده و به آن اشاره کردهاند تا آنجا که تضاد موجودات طبیعت را شرط دوام فیض از ناحیه ذات باری دانستهاند و گفتهاند: «لو لا التضاد ما صحّ حدوث الحادثات» [1] اگر تضاد نبود هیچ پدیدهای پدید نمیآمد، و یا گفتهاند: «لو لا التضاد ما صحّ دوام الفیض عن المبدأ الجواد» [2] اگر تضاد و تصادم نبود فیض وجود جاری نمیشد، موجود نوی قدم به عرصه ظهور نمیگذاشت.

اکنون باید ببینیم نقشی که آنان برای اصل تضاد در جریان تکاپوی طبیعت قائلند عین همان نقشی است که فلاسفه غرب قائلند یا نقش دیگری است؟