بررسی

سؤال قدری ابهام دارد. درست روشن نیست که نظر سؤال کننده به چیست؟ آیا نظرش به همان چیزی است که در جواب آمده است؟ یعنی نظرش به مسئله «عروض» و حلول بوده و گمان کرده که برهان دلالت دارد بر امتناع «حلول» صور معقوله در محل جسمانی، و چون در عقول فعاله «حلول» و حدوث و زوالی در کار نیست، زیرا صور معقوله آنها ازلا و ابدا با آنهاست، پس برهان شامل عقول فعاله نیست.

اگر منظور سؤال کننده همین باشد پاسخش همان است که در جواب آمده است.

ولی محتمل است که نظر سؤال کننده به مطلب دیگری باشد و آن اینکه: آنچه برهان دلالت میکند این است که «موضوع» معقولات باید غیر جسمانی باشد (اعم از آنکه آن موضوعات همیشه موضوع آن معقولات بوده و خواهد بود و پای عروض و حدوث در کار نیست، یا همیشه موضوع نبودهاند، به واسطه عروض و حدوث معقولات، موضوع شدهاند). عقول فعاله به هیچ وجه «موضوع» معقولات خویش نمیباشند بلکه «فاعل» و آفریننده معقولات خویشند. برهان معروف دلالت ندارد که شئ غیر منقسم نمیتواند «فعل» شئ منقسم باشد و شئ منقسم نمیتواند «فاعل» شئ غیر منقسم بوده باشد. لازمه اینکه غیر منقسم «در» منقسم وجود داشته باشد این است که مانند آن منقسم گردد ولی لازمه اینکه غیر منقسم «از» منقسم باشد این نیست. به عبارت دیگر: در عقول منفعله، رابطه معقول با عاقل رابطه «فیه» است و در عقول فعال، رابطه معقول با عاقل رابطه «عنه» است و میان ایندو تفاوت بسیار است.

اگر منظور سؤال کننده این بوده است باید بگوییم بوعلی جوابی نداده است، یعنی جوابی که او داده است متوجه این سؤال نیست.

ظاهر این است که نظر سؤال کننده به این بوده نه به آن چیزی که جواب بو علی متوجه آن است، اما اینکه چرا بوعلی سؤال را به صورتی دیگر توجیه کرده است روشن نیست.

بنابراین احتمال، پاسخ دیگری به این سؤال باید داد. گرچه الان در نظر ندارم که در کتب خود بوعلی این مطلب در جایی طرح شده باشد، ولی بنابر فلسفه بوعلی