است غیر جسمانی که نه حیز دارد و نه در واهمه میگنجد و نه قابل احساس است.» [1]

ولی حقیقت این است آن کس که این برهان را به صورت کنونی آورد و شاخ و برگ داد و احتمالات مختلف را طرح و نفی کرد خود بوعلی بود [2].

چه برهانی بر تجرد عقول فعّاله هست؟

سؤال هشتم: «چه برهانی قائم است بر اینکه «عقول فعاله» جسم نیستند؟ برهانی که اقامه شده است در مورد «عقول منفعله» یعنی عقول انسانی است، زیرا این عقول از قوه به فعل میآیند و نسبت صور معقوله به این عقول، نسبت عرض است به موضوع و محال است غیر منقسم عارض بر منقسم گردد. ولی عقول فعاله (موجوداتی که به عقیده فلاسفه عامل خروج اشیاء، از جمله عقول منفعله، از قوه به فعل میباشند) معروض معقولات خویش نمیباشند تا آن اشکال پدید آید، بلکه فاعل معقولات خویشند. چه مانعی دارد که عقول فعاله جسم باشند؟ لااقل هنوز برهانی بر این مطلب اقامه نشده است.

جواب: مسأله «عروض» تأثیری در اصل برهان ندارد، آنچه برهان بر آن اقامه شده است «وجود» معقولات است؛ یعنی برهان میگوید محال است که صور معقوله در جسم «وجود» داشته باشد، نمیگوید محال است صور معقوله در جسم «عروض» داشته باشد تا کسی بگوید عروض از مختصات عقول منفعله است. شما به جای کلمه «تحلّ» کلمه «توجد» بگذارید اشکال حل میشود. شما اگر بار دیگر با توجه به این نکته به برهان توجه کنید میبینید هیچ تفاوتی میان عروض معقولات در محلی و میان وجودشان (بدون عروض) نیست. اگر برهان تمام باشد در دو مورد صدق میکند و اگر ناتمام باشد در هیچیک از این دو مورد تمام نیست.» [3]