دارد یک امر جزئی است، جریانی هم که در مورد یک فرد دیگر از حیوان است یک امر جزئی است، در مورد حیوان دیگر هم امر جزئی است (در طبیعت هیچ چیزی به صورت کلی وجود ندارد، هرچه در طبیعت وجود دارد به صورت فردی و شخصی وجود دارد. اینکه میگویند کلی طبیعی در خارج موجود است، کلی طبیعی یعنی آن چیزی که نه کلی است و نه جزئی والّا کلی با صفت کلیت فقط در ذهن وجود دارد) آنگاه ذهن انسان از این امور جزئی قوانین کلی و یک کلیت را انتزاع میکند که این قانون کلی با صفت کلیتش در ذهن وجود دارد و به صورت کلیتش است که یک اصل است. اگر بنا بشود که فکر هم جبراً مانند ماده، متحول و متغیر باشد لازمهاش این است که هیچ اصل ثابتی در عالم وجود نداشته باشد و همه اصول عالم متغیر باشد چون محتوای فکر هرچه هست متغیر است؛ یعنی محتوای ماده و طبیعت و از آن جمله مغز که ماده و طبیعت است متغیر است و ناچار تمام اصول علمی و تمام اصول فلسفی و تمام اصول منطقی و از آن جمله خود همین اصول فلسفی ماتریالیسم و اصول منطقی دیالکتیک اصول متغیری هستند که در یک زمان وجود دارند، در زمان دیگر نمیتوانند وجود داشته باشند؛ یعنی هیچ چیزی و از جمله همین اصول قهراً جاوید نیست.

این یک جهت بود که گفتیم ما به این معنا هیچ گاه اصل حرکت را به طوری که شامل افکار هم بدانیم قبول نداریم و این جایی است که راه جدا میشود.

دیگر اینکه گفتیم در باب تضاد، آن شکل خاص تضادی را که هگل گفته و بعد اینها گفتهاند، نه تنها ما قبول نداریم بلکه علم نیز نمیتواند به این شکل بپذیرد که جریان و حرکت طبیعت همیشه به این نحو است که به سوی نفی خودش و به سوی ضد خودش انجام میگیرد و همیشه مرحله بعدی نفی کننده مرحله قبلی است. خود اینها هم بالاخره نتوانستند این را در طبیعت پیاده کنند.

هرچه هم توجیه و تعبیر میکنند جور در نمیآید؛ و وقتی در طبیعت صادق نیست دیگر نوبت به فکر نمیرسد.

اینها را تقریباً در جلسات پیش هم عرض کردیم. تکرار کردیم برای اینکه بهتر در اذهان متمرکز بشود.