به شکل برده داری است که عدهای اساساً مالک آن افراد میشوند و یک وقت به شکل ارباب رعیتی است.

البته تقسیمات اینها با همان دنیای اروپا تطبیق میکند که در آن، نظامی بوده به نام نظام «سِرواژ» که این نظام در مشرق زمین وجود نداشته است و یک حالت بینابین بوده میان برده داری و ارباب رعیتی که در مشرق زمین وجود داشته است، به این معنی که رعیت از نظر سهمی که میبرده مالکیت شخصی داشته ولی جزء زمین بوده است؛ یعنی رعیتی که مال فلان ده بود حق انتقال از آن ده به ده دیگر را نداشت، ارباب که میآمد این ده را میفروخت با رعیتهایش میفروخت، یعنی رعیت هم جزء این ده بود و حق انتقال از جایی به جایی را نداشت. این هم خودش یک دوره شبه بردگی بوده. بنابراین دوره بردگی و فئودالیسم هر دو یک دوره میشود. از نظر نظام اجتماعی باید اسمش را برده داری یا فئودالیسم بگذاریم ولی از نظر ابزاری باید آن را دوره کشاورزی بنامیم.

بعد میرسیم به دوره صنعتی که این دوره را نیز با دو سه دوره میتوان تطبیق کرد ولی همه را یک دوره حساب میکنند؛ دورهای که بشر رسیده به حدی که دیگر کار او کار یدی نیست، کار فنی است، یعنی استثمار شکل دیگری پیدا میکند، به صورت سرمایه و ابزار صنعتی در میآید.

بنابراین اینها با هم تناقض ندارند. نمیشود گفت که از نظر ابزاری مثلًا سه یا چهار دوره داریم ولی از نظر نظام اجتماعی پنج دوره داریم، زیرا این تناقض است؛ یعنی آنها که میگویند اساساً تحولات اجتماعی تابع تکامل ابزار تولید است، نمیشود ابزار تولید سه دوره داشته باشد و نظامات اجتماعی چهار یا پنج دوره. خواستم توضیحی در این باره داده باشم.

اصول چهارگانه دیالکتیک

اجازه بدهید که من توضیحی راجع به اصول چهارگانه دیالکتیک بدهم. در اینجا نکاتی هست که به صورت سؤال طرح میکنیم. صِرف این اصول چهارگانه را ما نمیتوانیم مشخّص مکتبی که امروز آن را مکتب دیالکتیک مینامند (چه دیالکتیک هگل و چه دیالکتیک مارکس) بدانیم. از این چهار اصل، اصل ارتباط