هم میخواست ابزار بسازد مثل همین را میتوانست بسازد نه بیشتر، ولی کار کردن با این ابزار تجربهاش را زیاد میکند. البته همانطور که شما هم توجه کردید اینها بعد در نهایت امر میگویند اقتصاد همه چیز را میسازد.

قضیه به آنجا هم خواهد رسید.

این توضیحی بود که برای مجموع این عوامل لازم بود عرض کنیم.

نظریه هگل درباره روح زمان

هگل سخنی دارد که از بعضی جهات قابل توجه است. او معتقد به چیزی است که آن را «روح زمان» مینامد و نظریه بسیار جالبی است. اگر ما بخواهیم آن را به تعبیر خودمان بیان کنیم باید بگوییم او برای روح زمان نوعی عصمت قائل است. میخواهد بگوید زمان اشتباه نمیکند، روزگار اشتباه نمیکند، فرد اشتباه میکند ولی [جمع اشتباه نمیکند.] این حرف خیلی نزدیک است به آن معنایی که اهل تسنن در مورد اجماع در باب احکام شرعی معتقدند و گویا اقبال لاهوری هم در کتاب احیای فکر دینی مسئله اجماع را طوری تحلیل میکند که با همین فلسفه هگل یکی میشود و البته نزدیک هم هست.

می دانیم یک اختلاف نظری میان شیعه و سنّی در باب حجّیت اجماع هست. از نظر شیعه فقط قول فرد معصوم حجت است؛ فرد معصوم داریم و تنها قول فرد معصوم حجت است. اگر اجماع صورت گرفت و فرد معصوم داخل در مجمعین بود- ولو عدهشان پنج نفر باشد حجت است و اگر همه عالم اجماع کنند منهای فرد معصوم، حرفشان حجت نیست. اهل تسنن که به حدیث لاتَجْتَمِعُ امَّتی عَلی خَطَأٍ استناد میکنند در واقع میخواهند بگویند که فرد اشتباه میکند، جمع هم اشتباه میکند اما اگر تمام افراد [1] اتفاق نظر پیدا کنند [اشتباه نمیکنند.] تمام اهل نظر مجموعاً حکم یک واحد معصوم را پیدا میکنند. اگر در زمانی همه اهل نظر یک عقیده را پیدا کنند، این درست مثل این است که شخص پیغمبر آن مطلب را گفته باشد. در واقع امکان ندارد که زمان به این معنا اشتباه کند، یکمرتبه زمان یک اشتباه فاحش کند