همان استعداد کتابت و نوشتن: عَلَّمَ بِالْقَلَمِ، عَلَّمَ الْانْسانَ ما لَمْ یعْلَمْ [1] و دیگر: عَلَّمَهُ الْبَیانَ [2]. انسان از وقتی که انسان شده این دو توانایی در او بوده است: یکی توانایی بیان [و دیگر توانایی نوشتن.] حال انسان کی و به چه شکل انسان شد، کاری نداریم. بالاخره یک مرحلهای هست که در آن مرحله، انسان به همین مرحله انسانیت خود رسیده که میتواند مافی الضمیر خودش را، اندیشه خودش را، اندوخته و تجربه خودش را به وسیله بیان با الفاظ و حروف و کلمات و علامات لفظی به دیگران منتقل کند- که این فقط در زبان واحد مفید و مؤثر است- و هم میتواند به وسیله یک سلسله علامات کتبی (حال اینکه خطوط تکامل پیدا کرده به جای خود) با یک سلسله علامات نقشی، اندوخته و تجربه خودش را باقی بدارد و حفظ کند.

این سبب میشود که معلومات هر نسلی به نسلهای دیگر تا حد زیادی- اگر نگوییم صد درصد، لااقل نود درصد- منتقل شود و با آنچه که در نسل بعد جمع میشود روی همدیگر انباشته گردد وتدریجاً بر سرمایه تکامل انسان افزوده شود.

پس ریشه این عامل برمیگردد به یک استعداد خاص انسانی. اگر ما بخواهیم بگوییم انباشته شدن دانش [عامل تحول و تکامل تاریخ است] باید بگوییم که یک خصلت و خاصیت در انسان هست و آن همان استعداد بیان و استعداد نوشتن است که به موجب این استعداد، دانشهای بشری روی یکدیگر انباشته میشود و این انباشته شدن دانشها سبب تکامل بشر میشود.

این یک نظریه عالی است و نمیشود آن را کوچک شمرد، با توجه به یک غریزهای که در انسان هست و از آن غریزه هم نباید صرف نظر کرد و آن غریزه کمال جویی و افزون طلبی و قانع نشدن انسان به آن چیزی است که دارد و اینکه هر مقدار که بشر واجد باشد باز میخواهد مرحله بالاتری را طی کند و افق جدیدی را بگشاید. شاید این میل به تکامل در فطرت همه موجودات هست ولی این استعدادی که در انسان برای نگهداری تجربیات گذشته وجود دارد، سبب میشود که تاریخ در یک مرحله باقی نماند و قدم به قدم و مرحله به مرحله جلو برود. نظریه بسیار خوبی است و دیدیم ریشهاش به کجا برمیگردد.