نژادها یعنی خونها، شرایط اقتصادی و مختصات جغرافیایی یعنی عامل جغرافیایی.

اینها را میشود بعضی را به بعضی تحویل کرد یا بعضی از اینها را به یک عامل دیگر برگرداند که اگر ما به آن شکل بحث کنیم شاید بهتر باشد. مثلًا اگر ما گفتیم نوابغ و بزرگان [عامل تحول تاریخ بودهاند] این درست است و یک نظریهای است. ولی اگر بخواهیم این را تحلیل بکنیم، برمیگردد به عوامل زیستی؛ یعنی در خلال تحولاتی که نوع انسان پیدا میکند، در اثر یک سلسله عوامل زیستی، یک افراد فوق العادهای ظهور میکنند و این افراد فوق العاده منشأ تحول تاریخ میشوند و به عبارت دیگر اینکه افراد فوق العاده منشأ تحول تاریخ هستند، به عوامل زیستی برمیگردد. پس در واقع ما عامل تحول تاریخ را برگرداندیم به عوامل زیستی: این چرا نابغه شده؟

حتماً یک عوامل خاص زیستی در او هست، مثلًا یک عوامل وراثتی [در او وجود دارد]، یک سلسله پدرهای چنینی داشته، مادرهایش اینجور بودهاند و یک ژنهایی از آنها به او به ارث رسیده و بعد یک ترکیبی در ژن این شخص صورت گرفته و یک ساختمان خاصی به وجود آمده که او یک فرد فوق العاده شده است دارای یک مغز فوق العاده، یک اعصاب فوق العاده و یک اراده فوق العاده. پس در واقع مسئله «مردان بزرگ» از یک جهت برمیگردد به عوامل زیستی.

حال میرویم سراغ عامل دیگر: نیروی برهم انباشته دانش. این را شاید بشود عامل مستقلی به حساب آورد ولی این عامل برمیگردد به اینکه انسان یک خصوصیت نوعی دارد و آن خصوصیت نوعی انسان که او را از نظر تاریخی هم متکامل میکند این است که میتواند تجارب و اندوختههای علمی خود را حفظ و نگهداری کند. در حیوانات چنین استعدادی نیست و آن اینکه بتواند علم را به نسل دیگر منتقل کند که علم نسل قبلی با علم نسل بعدی- که او چیزی بر سرمایه نسل قبل میافزاید- روی همدیگر انباشته میشود، جمع میشود، متکامل میشود، نسل دیگری میآید، باز تجربیات و معلومات بیشتری دارند و اینها با آنچه که در نسل پیشین بوده جمع میشود [و به همین ترتیب دانش بشر متکامل میشود.] در میان حیوانات، این انسان است که [این خصوصیت نوعی را دارد و] این برمیگردد به