اینکه انسان به خود و مسائل خود اندیشید) اگرچه از دکارت آغاز شد ولی ظهور و بروز و آشکار شدنش در دوره روسو در قرن هجدهم بود. دکارت در قرن شانزدهم بوده. دو قرن بعد در دوره روسو (یعنی دورهای که منادیان آزادی برای آزادی ندا سر دادند) این رشد آگاهی آشکار شد [1]. اینجا آزادی را در واقع تحت الشعاع آگاهی قرار داده. به اعتبار اینکه بحث از آگاهی میکند بحث از آزادی را مطرح میکند نه اینکه آزادی را [بهطور مستقل مطرح کرده باشد،] یعنی آزادی را به نوعی خودآگاهی تعبیر کرده است.

خودآگاهی در مقابل سنتها

ما در میان آزادیها یک آزادی را نگفتیم که اتفاقاً او بر همین یکی بیشتر تکیه کرده است و آن آزادی از سنتهاو قوانین موجود و به دست گرفتن قوانین است که انسان خود واضع قوانین باشد [2]، که این هم خودش مطلبی است. اقسام دیگر آزادی را ذکر نکرده: آزادی در برابر طبیعت، آزادی در مقابل تمایلات نفسانی خود، آزادی انسان در مقابل انسانهای دیگر. یکی دیگر آزادی از قیود و سنتهاست. بشر قبل از دوره قرن هجدهم این آزادی را نداشت، یعنی این آگاهی را نداشت که میشود در مقابل سنتها قیام کرد و انسان آگاهانه خود واضع قانون باشد. فکر میکرد هرچه که سنت است لازم الاتباع است؛ همین چیزی که ما در اکثر مردم میبینیم و در قرآن از آن تعبیر به تبعیت آباء شده است و ما به آن «تقلید» [3] میگوییم (تقلیدِ به این معنا). انّا وَجَدْنا ابائَنا عَلی امَّةٍ وَ انّا عَلی اثارِهِمْ مُقْتَدونَ [4]. گذشتگان چنین میکردند ما هم باید چنین کنیم، مگر میشود چنین نکرد؟! رسم است. در طبقات ضعیف [از نظر فکری] این حرفها هست. تا میگویی فلان کار را نکن، میگوید: آقا رسم است دیگر. مثلًا در عروسی یا عزایشان تا یک چیزی میگویی، میگوید: آقا رسم است دیگر، رسم