آغاز تاریخ از وقتی است که انسان بجای تصور گذشت زمان همچون جریان طبیعی، آن را رشتهای از حوادث مشخص پنداشت که افراد آگاهانه در آنها درگیر بودهاند و میتوانند آگاهانه بر آنها اثر بگذارند.

بعد یک تعریف خیلی شیرینی برای تاریخ از بورکهارت نقل میکند، میگوید:

تاریخ عبارت است از جدایی از طبیعت در نتیجه بیداری حس آگاهی.

تاریخ به معنای سرگذشت را جمادات هم دارند، زمین هم دارد. تاریخ به معنای اخص را میگویم.

خیلی تعبیر خوبی است: جدایی از طبیعت در نتیجه بیداری حس آگاهی [1]. آن وقتی که انسان به مرحله آگاهی رسید، حسابش از حساب طبیعت جدا شد. ابتدا طبیعت بهطور خودکار عمل میکرد، انسان هم بهطور خودکار. بعد انسان رسید به آنجا که درگیریهایش با طبیعت به صورت آگاهی درآمد: طبیعت است، منم در مقابل طبیعت، من باید بر طبیعت اثر بگذارم، که اگرچه نویسنده تعبیر «بر نهاد و برابر نهاد و هم نهاد» (یعنی تز و آنتی تز و سنتز) را به کار نبرده ولی عملًا همان است. بعد میگوید: «دوران کنونی، این کشمکش را به نحوی انقلابی بسط داده است. اینک بشر در صدد درک و نه فقط نفوذ در محیط بلکه در خویشتن است.» آن مرحله، مرحله آگاهی بر محیط و نفوذ در محیط بود. اکنون انسان رسیده به مرحله خودآگاهی، آگاهی از خود و نفوذ در خود. «و این، بُعد جدیدی به عقل و نیز تاریخ داده است.» این هم یک مسئله. آنگاه میگوید:

دگرگونی در دنیای معاصر که رشد آگاهی بشر از خویشتن را در برداشت میتوان گفت با دکارت آغاز شد.

این هم حرفی است که گفتیم صحیح نیست. بعد میگوید: ولی این رشد آگاهی (یعنی