این حد است که خودمان را از مسیرش خارج کنیم نه بیشتر. وقتی قانون جاذبه هست پس اگر من روی این پشت بام پایم را کج بکنم به حکم قانون جاذبه به زمین میافتم، سرم میشکند، پایم میشکند، پس این کار را نمیکنم. اما دیگر در خود این طبیعت من نمیتوانم کوچکترین تغییری بدهم و او کار خودش را بهطور طبیعی و خودکار انجام میدهد. همینطور که از نظر زیست شناسی، طبیعت، تکامل خودش را ناآگاهانه و بهطور خودکار انجام داده است تکامل تاریخی و اجتماعی هم به طور خودکار صورت میگیرد [1]. لازمه حرف مارکس این است. مثلًا اگر گفتیم انسان نیز حلقهای است که بعد از او حلقه دیگر خواهد آمد، این خود به خود صورت خواهد گرفت، چه ما بخواهیم و چه نخواهیم. او چنین حرفی زده؛ عبارتهایش را- که این کتاب نقل کرده است- خواهیم خواند.

قهراً از نظر مارکس «روشنفکر» یعنی گروه وابسته به طبقه کارگر، نه طبقه جوان در مقابل طبقه کهنسال (یعنی مفهوم نسلی ندارد) و نه طبقه تحصیل کرده در مقابل طبقه بیسواد (مفهوم فرهنگی هم ندارد)؛ صرفاً مفهوم طبقاتی دارد و بس [2]. ممکن است یک پیر بیسواد چون در طبقه پرولتاریا قرار گرفته است روشنفکر باشد و یک جوان تحصیل کرده چون وضع طبقاتیاش جور دیگری اقتضا میکند، وجدان و آگاهی او خواه ناخواه کاذب باشد.

کذب این حرف مارکس از یک طرف در جامعه سرمایه داری روشن شد یعنی سرمایه دارها عملًا کذبش را ثابت کردند [و از طرف دیگر در جامعه کمونیستی، یعنی] خود کمونیستها هم عملًا کذبش را ثابت کردند. منتها کمونیستها به روی خودشان نیاوردند ولی آنها به روی خودشان آوردند [3].

اینکه عرض کردیم که طبقه سرمایهدار کذب این حرف را ثابت کرد از این جهت است که آنها عملًا نشان دادند که پیش بینیهای مارکس غلط از آب در آمد.