آن را محدود میکند یا نه [مسئله دیگری است.] در قرن هجدهم کسانی که منادی آزادی بودند از قبیل ولتر و روسو اینچنین بحث میکردند و تکیه گاهشان آزادی بود ولی بعد این نظریه رد شد؛ یعنی یک مقدار قائل به محدودیت شدند و گفتند جامعه حق دارد بیش از این اندازه برای فرد محدودیت ایجاد کند، زیرا آزادی در آن حد مساوی با درجا زدن جامعه است و اگر جامعه بخواهد پیش برود باید مقداری جلو آزادی فرد را بگیرد، که مسئله «آزادی فرد و قدرت دولت» برایشان مطرح است و کتاب دکتر صناعی در همین زمینه است. تقریباً میشود گفت گرایشها در این جهت است. با اینکه گرایش مطلق جهان به این طرف است، در عین حال از این دو بلوکی که الآن در عالم هست (شرق و غرب) غرب هنوز بیشتر به آزادی چسبیده است و شرق بیشتر در جهت نفی آزادی و تسلط دولت حرکت میکند. منتها اینها اسم دولت را میگذارند «دیکتاتوری پرولتاریا» که باز همان دولت است و اسمش عوض شده.

نویسنده روی آزادی هم زیاد تکیه نکرده. «افق رو به گسترش» یعنی افق آزادی رو به گسترش است. روی این هم زیاد تکیه نکرده است، کما اینکه روی قدرت هم زیاد تکیه نکرده است که آیا افق قدرت انسان رو به گسترش است یا خیر [1]؟ ولی جنبه سوم برای انسان آن چیزی است که ما از آن گاهی به عقل تعبیر میکنیم، گاهی به علم و گاهی به آگاهی یا خودآگاهی، که اینها وقتی به معنی اخص بخواهند بگویند «خودآگاهی» میگویند که اصطلاح خاصی است که فرنگیها در عصرهای اخیر آوردهاند و میان ما هم به عنوان «خودآگاهی» ترجمه شده و لفظ شایعی هم شده است. نویسنده در این فصل «افق رو به گسترش» تکیهاش روی مسئله آگاهی و خودآگاهی است. میخواهد بگوید که تاریخ بشر در جهت تکامل آگاهی بوده است و این را تقریباً توانسته [تشریح کند] چون آن دوتای دیگر مخصوصاً

(1) آیا افق زندگی در جهت قدرت و تسلط بر طبیعت و آزادی از آن رو به گسترش است یا در جهت آزادی انسان از انسان یا در جهت آزادی انسان از حیوانیت خودش که منشأ آزادی انسان از انسان هم بالتبع خواهد شد، یا در جهت مبانی مثبت از قبیل تعاون، مهرورزی به دیگران، جود و ایثار، قوّت اراده، راستی، نیکی، زیبایی معنوی، بی عقدگی و بیتکبری و بیحسادتی و بیبخلی و بیحقدی و یا در جهت علم و آگاهی و حکمت به معنی واقعی؟