هستیم. چون از اول عمر در این زندان بودهایم و مطمئنیم که تا آخر عمر هم از این زندان خارج نمیشویم احساس دلتنگی نمیکنیم ولی هر روزی که درب کرات دیگر به روی انسان باز بشود، آن انسانی که مجبور باشد همیشه در روی زمین باشد مثل یک انسانی است که او را ممنوع الخروج از کشور کرده باشند، و این میشود نوعی اسارت در مقابل طبیعت.

همچنین است اسارت در مقابل بیماریهایی که غیرقابل علاج است از قبیل سرطان یا بعضی بیماریهای قلبی که انسان ذلیل و زبون آن بیماریهاست و بالاخره خود مرگ که دیگر بالاترین اسارتهاست.

پس یکی اینکه بگوییم بشر در جهت آزادی از محکومیت طبیعت پیش خواهد رفت. دیگر مسئله آزادی از حکومت خود بر خود یعنی [آزادی از] هواهای نفسانی خود است. انسان از آن جهت که انسان است اسیر خودش است از آن جهت که یک حیوان است. انسانیت انسان اسیر حیوانیت اوست. یا اگر به تعبیر دینی و مذهبی بخواهیم بگوییم، ملکوت انسان، جنبه عِلوی انساناسیر جنبه سِفلی اوست. در تعبیرات شعرای ما وقتی که انسان را تشبیه میکنند به یک یوسف که در چاه افتاده است مقصودشان از چاه همان ظلمتکده طبیعت است که وقتی روح انسان مطیع تمایلات نفسانی و طبیعی باشد و عقل انسان جز در خدمت طبیعت و ماده نباشد، این هم اسارت، بردگی و بندگی نفس تلقی میشود. ارَایتَ مَنِ اتَّخَذَ الهَهُ هَواهُ [1]. این همان است، یعنی معبود واقع شدن هوای نفس.

جنبه سوم آزادی، آزاد بودن انسان از محکومیت انسانهای دیگر است که البته اینکه انسان در برابر انسانهای دیگر بهطور مطلق بخواهد آزاد باشد یک امر نامعقولی است، همینطور که در مقابل طبیعت هم آزادی مطلق محال است که انسان در طبیعت باشد و هیچ قیدی از قیود طبیعی را نپذیرد. این هم محال است، زیرا آزادی یک فرد با آزادی افراد دیگر ضدیت دارد. اگر من در رابطهام با همه افراد دیگر انسانها آزادی مطلق داشته باشم معنیاش این است که آنها در رابطهشان با من آزادی نداشته باشند. ناچار اینجا حداکثر آزادی این است که آزادی من را جز آزادی دیگران چیز دیگری محدود نکند و البته این مسئله که آیا مصالح انسان هم