- اگر ارزشها و معیارها در هر زمانی مشخص باشد، افراد آن زمان طبق آن ارزشها بهتر میتوانند تشخیص دهند.

استاد: این یک «اگر» ی است که شما میگویید. این «اگر» هرگز اینجور نیست.

- یعنی ارزشها معین نیست؟

استاد: اینکه ارزشها بهطور کلی معین باشد غیر از این است که در اینجا معین باشد. عرض کردیم یک کسی یا یک جامعهای در یک شرایطی یک تصمیمی میگیرد. ارزشها مشخص است ولی اینکه این تصمیم با این ارزش تطبیق میکند یا با آن ارزش، خیلی روشن نیست. آینده نشان میدهد که این مصداق این یکی است یا مصداق آن یکی. مثلًا ما زمان حاضر را در نظر میگیریم، میبینیم که انورسادات تا حد زیادی از خود تمایل صلح آمیز نشان میدهد. ما با معیارهای امروز یک قضاوتهایی میکنیم. ممکن است عمل او را تخطئه کنیم و ممکن است تقدیس کنیم، ولی آینده بهتر نشان میدهد که آیا مصلحت جامعه مصری این رفتار نرمش آمیز او بوده است یا بعکس یک رفتار تند و خشن. ارزش این تصمیم را آینده بهتر میتواند درک کند. در زمان حاضر نمیشود این را خوب درک کرد. این را نمیتوان انکار کرد. آنگاه از نظر علم تاریخ هم میشود گفت که به اعتبار رابطهای که همیشه گذشته با آینده دارد، آینده بهتر میتواند گذشته را تفسیر کند. این هم یک مسئله.

گفتیم ما به ترتیب این کتاب بحث نمیکنیم، بلکه روح مطالبی را که در گوشه و کنار آن پیدا کردهایم [ذکر میکنیم.]

مسئله بایدها و ارزشها

مسئلهای مطرح است که اتفاقاً مسئلهای اساسی است، در غیر تاریخ هم مطرح میشود و حتی به حکمت الهی نیز مربوط میشود و آن این است که اگر ما قائل به تکامل تاریخ- به معنی اول- بشویم معنی آن قهراً این است که مرحله بعدی بهتر از مرحله قبلی است، چون تاریخ رو به پیشرفت است، تاریخ عقبگرد ندارد و به قول اینها