تکوینی باشد:یکی میگوید عامل جغرافیا مؤثر است و عوامل دیگر هیچ، دیگری میگوید عامل نژاد مؤثر است و عوامل دیگر هیچ، سومی میگوید قهرمانها مؤثرند و عوامل دیگر هیچ، و یکی دیگر میگوید اقتصاد مؤثر است و عوامل دیگر هیچ. و ممکن است اینطور نباشد و از راه تحلیل علل به نتیجه رسیده باشند؛ یعنی آن که میگوید عوامل جغرافیایی، همه علل دیگر را قبول دارد ولی آن را علت اصلی میشناسد و به عبارت دیگر علت اصلی را عوامل جغرافیایی میداند و بقیه را علت فرعی.

وظیفه مورخ این است که بعد از طرح همه علل، کوشش کند تقدّم و تأخّرها را به دست آورد، ببیند کدام اصلی است و کدام فرعی. ممکن است در بین علتها به یک علت اصلی برخورد کند، ممکن است به دو علت اصلی که در عرض یکدیگرند برسد و ممکن است به سه علت اصلی برخورد نماید، و خلاصه وظیفه دوم مورخ این است که علل را مرتب نماید.

بعد اشاره میکند به اینکه علوم در دو جهت متضاد پیشرفت کرده، هم به سوی پیچیدگی و هم به سوی سادگی؛ یعنی از یک طرف با پیشرفت علم، علل بیشتری روشن میشود و باعث پیچیدگی مسئله میشود، و از طرف دیگر همین پیشرفت سبب میشود که در مقام تحلیل، این علل بیشتر تحلیل میشود به علت اول و دوم و سوم و ... و این امر به سادگی مسئله منتهی میشود.

این، اصلی است که امروز مورد قبول واقع شده که علوم در عین اینکه به طرف پیچیدگی پیش میروند، از جنبه دیگر که جنبه فلسفی قضیه است به طرف سادگی و وحدت پیشرفت دارند. در واقع وحدتی در عین کثرت و کثرتی در عین وحدت است. به سوی کثرت میرود در علل فرعی و به سوی وحدت میرود در علل اصلی.

جبر تاریخ

در باب علیت در تاریخ، ما اصل علیت را قبول کرده و وظایف مورخ را نیز بیان کردیم. یک مسئله خیلی مهم در اینجا مطرح است و آن مسئله جبر تاریخ است. جبر تاریخ بستگی دارد به اصل علیت در تاریخ، کما اینکه جبر طبیعت ناشی از حکومت اصل علیت در طبیعت است، که ما در اصول فلسفه این اصل را به سه اصل تقسیم کردهایم: