هزارم کاری ساخته نیست، همان روز اول نباید این کار میشد، حالا که شده قابل برگشت نیست، ما نمیتوانیم خوب باشیم، ما باید راه معاویه را در پیش بگیریم، فقط او را لعن کنیم، کار دیگری نداریم.

این خطر بزرگتری است که یک فرد در گذشته مورد نکوهش و داوری قرار بگیرد به منظور تبرئه زمان حاضر، در صورتی که فلسفه آن [دوستی و] نفرت تولّی و تبرّی درست عکس این قضیه است [و این اصل] یعنی تولّای شخصیتهای گذشتگان برای اینکه جامعه حاضر آن را الگوی خود قرار بدهد و تبرّی از آن فاسقان برای اینکه جامعه حاضر ضد آن راه را در پیش بگیرد و آن راه را طرد و نفی کند نه اینکه تبرّای گذشتگان برای رفع مسئولیت جامعه حاضر. الآن این به صورت یک بیماری در جامعه ما درآمده: همواره سرگرم گذشته بودن برای غافل شدن از زمان حاضر که اگر معاویهای هم در زمان حاضر وجود داشته باشد تبرئه بشود چون معاویهای در زمان گذشته وجود داشته است. این کار درستی نیست.

مسئله دیگر که بحث خوبی است این است که گرچه گاهی به بهانه پیشرفت، جنایت میشود، یعنی در واقع هدف جنایت است و پیشرفت بهانه، ولی این واقعیت را نباید فراموش کرد که گاهی واقعاً پیشرفت واقعی مستلزم چیزی است که سلب حق برخی افراد است به طوری که سلب حق آن افراد را نکردن مستلزم سلب حق بیشتر افراد دیگر است و این واقعیتی است.

مسئلهای در فقه در باب جهاد مطرح است [تحت عنوان] «تترّس به مسلمین». اگر کافر متترّس به مسلمین شد، تکلیف مسلمان چیست [1]؟ یعنی در حالی که کافر مهاجم است و خطر بزرگی ایجاد کرده است ولی این مهاجم گروهی از مسلمین را به شکل اسیر گرفته- و این کار در قدیم خیلی معمول بوده- و آنها را پیشاپیش سپاه خود حرکت میدهد و سپر کرده و پیش میآید، لشکر مسلمان امرش دائر است میان دو چیز: یا باید به خاطر حفظ خون مسلمانانی که سپر قرار گرفتهاند عقب نشینی کند و به کفار میدان بدهد که پیش بیایند (و در این صورت ده برابر آنها را میکشند، غارت میکنند و ضرری به بار میآید هزار برابر آن) و یا به کفار حمله کند و آن مسلمانان بیگناه را بکشد و آنها شهیدند و مثل این است که به دست کفار کشته شدهاند. در اینجا فقه در کمال صراحت اجازه میدهد [که آن مسلمانان بیگناه کشته شوند.] باید هم اجازه بدهد،