این مضر به تاریخ نیست. و یک وقت ما به خدایی قائل میشویم که در حوادث تاریخی دخالت بیجا میکند، مثلًا در تاریخ فلان قوم تقلّب میکند. به این معنی نمیتوانیم خدا را در تاریخ دخالت دهیم.

این حرفش تا این اندازه حرف درستی است؛ یعنی خدا را به عنوان عاملی در کنار عوامل دیگر تاریخ به حساب آوردن که مثلًا میآید در کشتار عمالقه دخالت میکند یا به نفع سپاه یوشع در تقویم تقلّب کرده ساعت و روز را ممتد میسازد، صحیح نیست. بحثی قبلًا داشتیم که اگر کسی بخواهد ماوراء الطبیعه را در طبیعت و تاریخ دخالت بدهد شکل دیگری دارد. در اینکه میگوید خدا قانون برای دنیا وضع کرده بحثی نیست. صحبت این نیست که خدا قانون وضع کرده، بعد خودش میآید قانونش را بهم میزند. به تعبیر دیگر آیا عکس العمل جهانی برای حوادث تاریخ وجود دارد یا وجود ندارد؟ این بحثی میشود راجع به رابطه انسان و جهان. انسان، جزئی از جهان است. همه اینها قبول دارند که اصل تأثیر متقابل بر همه امور حکمفرماست، از آن جمله میان انسان و جهان.

نمیشود این را امری مستبعد شمرد. آیا انسان در مسیر صحیح- که قهراً مسیر تکامل است- و هماهنگ با طبیعت گام بردارد یا در مسیر خلاف که قهراً بر ضد مسیر تکاملی طبیعت و یک نوع ناهماهنگی کردن با طبیعت است؟ و آیا طبیعت در هر دو طرف بیتفاوت است؟

ما در کتاب انسان و سرنوشت بحثی کردهایم که آیا خلقت و جهان نسبت به انسان بیتفاوتاست؟ یعنی انسان چه راه صحیح و درست و حق را- که همان راه تکامل است- برود و چه راه غلط و باطل را برود، برای جهان علی السویه است یا نه؟ ممکن است کسی بگوید علی السویه است. تمام نظریههای امروز ماتریالیستی همینطور میگویند که به این جهان مربوط نیست که ما اینجور باشیم یا آن جور، هر جور بودیم کاری به جهان ندارد. ولی در واقع درس بسیار بزرگ تاریخ و درس بسیار بزرگی که ادیان به ما از تاریخ میآموزند همین قسمت اساسی است و این درس، هم مبنای علمی و فلسفی دارد و هم مبنای دینی و مذهبی. اینکه در قرآن میفرماید: وَ لَوْ انَّ اهْلَ الْقُری امَنوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْارْضِ [1]