من أن یناقض نفسه فی کتاب واحد.» نمیتوانیم باور کنیم که بوعلی در یک کتاب اینطور متناقض حرف زده باشد. پس باید آن سخنی را که در باب حرکت توسطی و حرکت قطعی گفته است علی رغم ظاهری که دارد توجیه و تأویل کنیم به همان تأویلی که گفتیم که مقصودش از نفی وجود حرکت به معنی قطع این است که وجود قائم ندارد، یعنی وجود قارّالذات ندارد، نه اینکه حرکت قطعی وجود غیر قارّ الذات هم ندارد.

مطلب پنجم این است که ممکن است کسی بگوید آنچه وجود ندارد حرکت توسطی است، که- لااقل در ابتدا- این مطلب پنجم جنبه ردی پیدا میکند. کلام شیخ صراحت داشت که حرکت به معنی توسط وجود دارد و ما سخن او را که حرکت به معنی قطع وجود ندارد توجیه و تأویل میکردیم. حال میخواهیم بگوییم اصلًا قضیه برعکس است، حرکت به معنی توسط است که نمیتواند وجود داشته باشد.

اینجا مرحوم آخوند یک ایراد بسیار اساسی در مورد وجود حرکت توسطی در خارج میگیردگو اینکه بعد خودش میخواهد این را جواب بدهد ولی به نظر ما ایراد وارد است و توجیه ایشان توجیه صحیحی نیست.

اشکالی وجیه در مورد حرکت توسطیه

توضیح مطلب این است که حرکت به معنی توسط که این آقایان به آن قائلند، امری است دفعی الحدوث و مستمرّ البقاء که اگر خوب دقت کنیم یک «کلی بماهو کلی» است و کلی با صفت کلیت در خارج وجود ندارد. «کلی طبیعی» است که در خارج وجود دارد که وجودش به وجود افراد است یعنی عین وجود افراد است، در عین اینکه کلی طبیعی قطعاً وجودی مستقل از وجود افراد ندارد. خود شیخ هم این مطلب را قبول دارد.

به این نکته مرحوم آخوند باید درست توجه کرد. میگوید شما میگویید وقتی حرکت حادث میشود یک امر حادث میشود و این امر در طول زمان استمرار بقا دارد و میگویید این بدین معناست که این جسم در هر آنی از آنات زمان در حدی از حدود مسافت وجود دارد، یعنی برای جسم «حصولات آنی» در نظر میگیرید.

وقتی این سخن شما را که میگویید جسم در هر آنْ در یک حد وجود دارد و این حالت برای جسم استمرار دارد میشکافیم، میبینیم که این یک کلیای است که نمیتواند وجود داشته باشد.

این نظیر آن چیزی است که اصولیین در باب «استصحاب کلی قسم ثانی» میگویند. مثالی که عرض میکنم مربوط به یقین در این نوع استصحاب است و مربوط به شک و خود استصحاب نیست. مثال این است که از زمان حضرت آدم تاکنون انسان در دنیا وجود