استعداد دگرگون شدن نمیبود، عالم به همان حالت یکنواخت خودش بود و هیچ خیر و فیضی و هیچ امر جدیدی در آن پیدا نمیشد. دیگر نه موجودی رشد میکرد و نه علمی در این عالم پیدا میشد. علت اینکه این همه خیرات و فیضها پیدا میشود باز همین هیولای اولی است. پس به عقیده حاجی ما هیولای اولی را نمیتوانیم شر مطلق بدانیم.

پاسخ اشکال

بیانی که مرحوم آخوند در اینجا دارد دقیقتر و عمیقتر از این مطلب است و یک بیان تحلیلی است. این هر دو درست است که اگر هیولای اولی نبود شری در عالم نبود و نیز اگر هیولای اولی نبود خیرات هم در این عالم پیدا نمیشد، ولی در مقام تحلیل باید تعلیل کرد که هر کدام از خیریت و شریت از کجا پیدا شده است.

اگر هیولای اولی خیر است از چه جهت خیر است؟ هیولای اولی از آن جهت خیر است که منشأ فعلیتهاست؛ پس خیریتش را به واسطه فعلیتها دارد. اما آیا هیولای اولی چون منشأ برکات است «خیر بالذات» است؟ هیولای اولی این خیریت خودش را از راه آن فعلیتها کسب کرده است، بنابراین «خیر بالعرض» است؛ خیر بالذات آن فعلیتهاست.

ولی در مورد شر وقتی که نگاه کنیم، میبینیم که شریت در «عدم من شأن» است و «عدم من شأن» یعنی خود هیولی. پس شریت هیولی، بالذات است چون بازگشت هیولی به عدم است. پس شریت هیولای اولی و شریت قوه، بالذات است ولی خیریت قوه، بالعرض است.

پاسخ به اشکال در مورد خیر بودن « شر بالقوه » از « شر بالفعل »

حال باز میگردیم به آن اشکال که آیا «قوه شر» از «فعلیت شر» خیر است؟ آیا فعلیت یک شر نسبت به قوه آن شر، شر است؟ مرحوم آخوند میگوید اگر شما در اینجا هم تحلیل کنید میبینید که خیریت به فعلیت و وجود بر میگردد و شریت به عدم و قوه برمیگردد. شما به ظلم مثال زدید و گفتید قوه ظلم، خیر است از فعلیت ظلم.

در اینکه ظلم ظالم شر است بحثی نیست ولی میخواهیم بدانیم که شریت ظلم از کجا آمده است؟ مرحوم آخوند میگوید ظلم که [شر] است دو حیثیت دارد. [یکی این حیثیت که یک فعلیت است و دیگر این حیثیت که منشأ نفی کمال میشود. ظلم از آن جهت که فعلیت است شر نیست.] آیا قوه و نیرو داشتن ظالم شر است؟ اراده داشتن ظالم