نیست، در «تغییر حرکت» خود نیازمند به یک عامل است. پس [در شرایط ایده آل فیزیکی] اگر حرکتی یکنواخت باشد میتواند تا ابد به همان حالت باقی بماند، یا اگر حرکتی ایجاد شود میتواند تا ابد ادامه پیدا کند بدون آنکه عاملی در کار باشد. این اصل مهمی است که امروزه مطرح است. حال سؤال این است که آیا این اصل با اصولی که ما در فلسفه خودمان داریم منافات دارد؟

پاسخ ایراد

در این اصل فیزیکی دو مطلب است. یکی آن چیزی که به قول اینها تجارب علمی ثابت کرده است، یعنی همین که هر حالتی که به جسم بدهیم، بهطور یکنواخت آن را حفظ میکند مگر اینکه عاملی پیدا بشود و آن را تغییر بدهد. مطلب دیگر تفسیر فلسفی و استنباط فلسفیای است که از این اصل شده است و آن این است که پس حرکت نیازمند به محرک نیست.

جواب این است که اصل مطلب اینها درست است و با اصولی که ما در باب حرکت طبعی و حرکت قسری خواهیم گفت و مخصوصاً نکتهای که مرحوم آخوند در اواخر باب قوه و فعل از بوعلی سینا نقل میکند منافی نیست، ولی در عین حال تفسیر فلسفی این اصل علمی این نیست که حرکت بینیاز از محرک است. برای توضیح مطلب باید منتظر بمانیم تا ابتدا در فصلهای بعدی بحث حرکت طبعی و حرکت قسری را و نیز توجیهی که در باب حرکت طبعی و قسری و نیز نحوه علیت جسم برای حرکت وجود دارد مورد بحث قرار دهیم. فعلًا از این مطلب میگذریم. یک نکته فوق العادهای هم در اینجا هست که ما را به همان اصلی که در فیزیکگفتهاند نزدیک میکند که به آن اشاره خواهیم کرد [1].

برهان بر نیاز متحرک به محرکی غیر از خود

حال وارد توضیح مطالب این فصل میشویم. مرحوم آخوند از اینجا شروع میکند که ما در باب تعریف حرکت گفتیم که «هی فعل او کمال اول للشیء الذی هو بالقوة من جهة ما هو بالقوة». قبلًا اشاره کردیم که اصلًا حرکت ملازم با قوه است (قوه در مقابل فعلیت)؛ یعنی هرجا که حرکت هست مادامی که شیء متحرک است بالقوه است و شیء متحرک