در کشاکش گرايش‌هاي فطري و ميل‌هاي غريزي، عقل و هواي نفس همواره با يکديگر در جدال و ستيزند. اگر هواي نفس بر عقل غلبه يابد و آن را اسير خود کند، باعث انحراف انسان از حق گرديده و موجبات سقوط و شقاوت ابدي وي را فراهم مي‌سازد، اما اگر به عقل ميدان داده شود تا بر هواي نفس تسلط يابد، با به کارگيري آن در جهت تربيت و پرورش نفس، انسان رشد مي‌يابد و شرح صدر پيدا مي‌کند و زمام امور خويش را به دست مي‌گيرد و همواره خدا را ناظر بر اعمال خوش مي‌بيند؛ و هر عمل و عکس العملي را بر طريق رضايت خداوند انجام مي‌دهد، و اين جاست که انسان به مقام والاي اولو الباب دست مي‌يابد؛ و انسانِ صاحب لب و خرد از هدايت ويژه‌ي الهي برخوردار است، و اين، او را به سعادت جاوداني ره‌نمون مي‌گردد.

بنابراين، در تعليم و تربيت قرآني هدايت و رشد انسان درگروه پرورش قوه‌ي عاقله، از جمله قدرت استدلال و تفکر است، چرا که عدم تعقل و تفکر موجب احاطه‌ي زشتي‌ها و پليدي‌ها بر وجود آدمي است. به آياتي در اين زمينه توجه مي‌کنيم. وَ يجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَي الَّذِينَ لاَ يعْقِلُونَ [1]؛ و خداوند، پليدي را بر کساني که خرد خويش را به کار نمي‌اندازند، مقرر مي‌سازد. اِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنَدَ اللهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِينَ لاَيعْقِلُونَ [2]؛ البته بدترين جنبندگان نزد خدا، کرها و گنگ‌هايي هستند که نمي‌انديشند.

به کار نينداختن عقل و نينديشيدن، سبب شقاوت و هلاکت ابدي انسان خواهد شد: وَ قَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ اَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِي اَصْحَابِ السَّعِير [3]؛ (در قيامت) مي‌گويند: اگر