پي نبرد ، نسبت به حقيقت آن جاهل است و مراتب مختلفي که از اين پس به نام ترديد ، شک ، گمان ، وهم يا يقين ناميده مي شود ، هيچ يک اوصافي نيست که بر قضيه ، موضوع ، محمول يا ربط بين آن دو عارض شود ، بلکه همه آنها از اوصافي است که بر نفس انساني که از آگاهي به صدق قضيه محروم مانده است ، عارض مي شوند و هيچ يک از اين اوصاف به مفاد ( إنّ الظنّ لايغني من الحقّ شيئاً )[1]، در معرفت و آگاهي عقل نظري نسبت به واقع به کار نمي آيند ، و اگر اثري براي آنها باشد ، اثري عملي است ، زيرا انسان بسياري از کنشها و فعاليتهاي خود را تحت تأثير مراحل مختلف احتمال يا مراتب گوناگون محتمل انجام مي دهد ، و حساب احتمالهايي که عهده دار بررسي مراحل احتمال است ، هرگز راهي به واقع نمي گشايد ، بلکه خبر از ميزان فايده و مقدار اثر عمليِ تصويري مي دهد که در ذهن وجود دارد ، چنان که مراتب گوناگون محتمل نيز از طريق علم به خارج حاصل نمي شود ، زيرا تابع واقعيّت خارجي شيء نبوده و تنها متأثر از اهميتي است که يک شيء مفروض براي انسان مي تواند داشته باشد .

عقل عملي انسان ، در رفتار روزانه خود ، اغلب نسبت به احتمالات قوي يا نسبت به محتملات قوي ، على رغم احتمال ضعيفي که نسبت به آنها باشد ، ترتيب اثر مي دهد ، چنان که در افعال و کردار اجتماعي نيز بسياري از کنشها مبتني بر اجماعات عمومي و اصول عقلاني سازمان مي يابد ، حال آنکه احتمال و محتمل و همچنين قوانين و مقررات اجتماعي ، هيچ يک ناظر به حقايق خارجي و عيني نيست .

صدق و کذب هيچ قضيه اي به لحاظ واقع بر مدار احتمال نيست ، بلکه خبر صادق ، نسبت به آنچه صادق است و از همان جهت صدق ، همواره صادق است و