ما ليس موزوناً لبعض من نغم *** ففي نظام الکل کلّ منتظم[1]

تذکر : چنان که در متن کتاب خواهد آمد ، برهان نظم براي اثبات ذات واجب اقامه نمي شود ؛ ليکن فخر رازي از برخي چنين نقل کرده است که « بررسي احکام و اتقان مشهودِ در آسمان ها و زمين ، به ويژه در ترکيب بدن انسان و منافع فراوان و بدائعي که در او به وديعت نهاده ، مايه شهادت فطرت هر انسان فرزانه اي به اين است که آن ، جز از تدبير حکيم عليم صادر نخواهند شد و اين روش بر ذات و عالم بودن او دلالت دارد » . 2

ليکن همان طور که قبلاً تحرير شد ، برهان نظم ، هرگز بدون استمداد از براهين ديگر ، توان اثبات ذات واجب را ندارد . آري کسي که حدوث را علت حاجت به سبب مي پندارد و با حدّ وسط قرار دادن آن واجب را اثبات مي کند ، با چنين تفکري برهان نظم را براي اثبات واجب نيز کافي مي پندارد . البته خود فخر رازي ، نه حدوث را به تنهايي سبب نياز به مبدأ مي داند و نه امکان را به تنهايي کافي مي داند ، بلکه سبب حاجت به مبدأ را « امکان » به شرط حدوث مي داند و اين روش را قوي مي پندارد . 3

استفاده از نظم در آيات قرآن

چون هر موجود امکاني آيت واجب است ، چنان که هر پديده نو ، نشانه مبدأ قديم و هر حرکت ، علامت وجود محرّک است ، قرآن مجيد آفرينش آسمان ها و زمين ، نفوس و ابدان ، و ذي روح و غير ذي روح را نشانه خداوند مي داند و از همه آن ها به عنوان آيه