مفهوم نظم و اقسام آن

فلاسفه اسلامي در حکمت اشراق ، مشاء يا متعاليه از برهان نظم براي اثبات ذات واجب استفاده نکرده اند و تعبيراتي که به آن اشاره شد نيز در باب وحدت ، علم و ديگر اوصاف الهي است . اگر چه صفات ذاتي واجب عين ذات او بوده و از آن جدا نيست ، اما مغايرت مفهومي آن ها زمينه استدلال و بحث ويژه و مختص به هر يک از آن ها را فراهم مي آورد .

عدم استفاده حکماي اسلامي از برهان نظم براي اثبات ذات واجب ، به دليل محدوديتي است که اين برهان در ذات خود داراست . اگر تعريف برهان نظم و محدوده آن تبيين شود و نتايجي که از آن گرفته مي شود ، در حوزه مبادي ، اصول موضوعه و حد وسط آن باشد ، هم برهان نظم از بسياري مغالطات مصون مي ماند و هم زمينه بسياري از انتقادات و اشکالاتي که بر آن وارد مي شود ، از بين مي رود .

نظم ، ناظر به هماهنگي ميان چند عنصر يا عضو است و هماهنگي که در مقابل هرج و مرج است ، مفهومي آشکار دارد . هماهنگي همواره ميان چند امر در ارتباط با يک هدف و غرض است ، به همين دليل برهان نظم بر خلاف براهيني نظير حدوث ، حرکت و امکان ، هرگز بر مدار يک موجود سازمان نمي يابد و اقامه آن به چند شيء نيازمند است که در قياس با يک ديگر و در ارتباط با يک غرض در نظر گرفته مي شوند .