معلول ، فاعل لا باضطراب آلة ، مقدر لا بجول فکرة ، غني لا باستفادة لا تصحبه الأوقات و لا ترفده الأدوات ، سبق الأوقات کونه و العدم وجوده و الابتداء أزله ... » .

آن چه به نفس خود شناخته شود ؛ يعني ماهيتي داشته باشد که به ذهن منتقل شود و مماثل ذاتي موجود خارجي باشد ، مصنوع است ، و هر چه قائم به غير خود است ، معلول است . او فاعلي است که در فعل خود به آلت محتاج نيست ، مقدري است که به حرکت فکري و گذر از معلوم به مجهول و مانند آن نيازمند نيست . بي نيازي است که در غناي خود از غير بهره نمي برد ، زمان با او همراه نيست و آلات و ادوات همراه او نيست . هستي او سابق بر وقت و زمان است و وجود او بر عدم و ازليت او بر هر آغازي پيشي دارد و ... .

اگر گفته شود که تاريخ فلسفه در تفسير و بسط دو فراز نخست عبارت فوق ، بارور شده است ، گزاف نيست . تحليل مسئله عليت و تعبير عليت ، معلوليت ، فاعليت و کاوش از هستي و نيستي و نظاير اين امور ، از تفاسير و اصطلاحات محوري انديشه فلسفي است که در عبارات اين خطبه و نظاير آن بسيار به کار رفته است .[1]