چون ذكر خدا بنوبه خود عبادتست و عبادت داراى مراتبى است قهرا ذكر هم داراى درجات خواهد بود , چنانكه گذشت بطورى كه ذكر بعضى متذكرها از هراس سلطه الهى است لذا همواره به ياد خداوند قهار بوده و از دوزخ و وقود و سجين و غل و زنجير جهنم سخن مى گويند و ذكر بعضى از ذاكران از اشتياق به بهشت نشأت گرفته و هماره از بوستان و نهرها و فواكه و كوثر دم مى زنند , و ذكر گروه سوم كه از احرارند برتر از ترس دوزخ يا آز به بهشت مى باشد بلكه از شوق به لقاى حق ناشى است .

تكامل انسان در پرتو ذكر حق

ذكر نعمت حق , سبب مزيد نعمت مى شود زيرا ذكر نعمت به نوبه خود شكر منعم است و شكر نعمت , مايه افزودنى آن مى گردد . (( لئن شكرتم لازيدنكم )) )3( - (( الحمدلله الذى جعل الحمد مفتاحا لذكره و سببا للمزيد من فضله )) )4( معناى مزيد نعمت آنست كه خداوند بياد افزايش نعمت هاى كسى است كه بياد نعمت هاى او باشد ولى ذكر حق , سبب مى گردد كه خداوند مذكور بياد خود عبد باشد و گوهرذات او را بياد آورد و درون هستى وى را