و اما معرفت نفس اينكه خداوند سبحان فرمود( : اليه يصعد الكلم الطيب و العمل الصالح يرفعه) تفسير اصيل آن چنانست كه جناب صدرالمتألهين در آخر مرحله چهارم حكمت متعاليه كه معروف به اسفار است فرموده است : كلمه طيب روح مؤمن است , و عمل صالح معارف عقليه كه او را ارتقاء مى دهند و بدانجا مى كشانند . اين تفسير بر اين اساس قويم است كه علم و عمل دو گوهر انسان سازند .

انسان كارى مهمتر از خودسازى ندارد و ساختن هر چيز را مايه به حسب آن چيز لازم است مثلا ديوار را سنگ و گل بايد و انسان را علم و عمل . انسان تا به لقاء الله نرسيده است به كمال مطلوبش نائل نشده است و لقاء الله به معنى اتصاف انسان با وصاف الهى و تخلق او به اخلاقى ربوبى است . بابا افضل را كلامى كامل در اين باب است . كه( : عالم درختى ست كه بار و ثمره او مردم است و مردم درختى است كه بار و ثمره وى خرد است و خرد درختيست كه ثمره او لقاى خداى تعالى است) .

در توحيد بايد مراقبت را تقويت كرد مراقبت تخم سعادت است كه در مزرع دل كاشته مى شود و سائر آداب و اعمال پروراندن آنست . مراقبت كشيك نفس كشيدن و همواره در حضور بودن است . حديث نفس مزاحم با مراقبت است , اين سخن دل نشين امام صادق عليه السلام را بايد بر دل نشاند( : القلب حرم الله فلا تسكن فى حرم الله غير الله) , حافظ به اين حديث در اين بيت نظر دارد :

پاسبان حرم دل شده ام شب همه شب *** تا در اين پرده جز انديشه او نگذارم

ناگفته نماند كه بدن تور شكار و سوارى راهوار ما است , مبادا با او چنان كنيم كه نه به كار شكار آيد و نه تواند سوار را بجائى برساند , ره چنان رو كه رهروان