آنچه انسان خواهان آن است و بالفطره همچون تشنه اى كه جوينده آب سرد و زلال و گواراست از هر سوى آن را مى جويد , رسيدن به حقايق اشياست , كه ادراك و نيل بدانها بهترين لذات انسانى , كه همان لذت عقلى است , مى باشد .

در قياس اقترانى منطق كه به لحاظ ماده از صناعات پنجگانه : برهان , خطابه , جدل , مغالطه , شعر , بحث مى شود , و به لحاظ صورت از اشكال چهار گانه , عمده صناعت برهان است كه قلب و روح دانش ترازوست , به تعبير جناب شيخ رئيس در دانشنامه علايى , فايده برهان يقين است و پيدا كردن حق ( ج 1 , ص 128 ) .

آرى اين صنعت برهان علم منطق است كه متكفل احقاق حق و اثبات واقع و اهداى حكمت است , ولى استعدادها مختلف اند , و هر كسى را بهر كارى ساخته اند , و همه افراد رنج تحمل بار سنگين علم را نمى كشند و بدان دست نمى يابند , رسيدن به اين مقام كار هر كس نيست , آرى :

پر دلى بايد كه بار غم كشد *** رخش مى بايد تن رستم كشد

اما بسيارى از مردم , به حسب فطرت , دوستدار معارف و اعمال نيكويند , علم و اهل علم را دوست مى دارند و با آنان تقرب مى جويند و به ذكر رفتار و كردار و گفتار صلحا رغبت مى نمايند و از آن لذت مى برند و به حال آنان غبطه مى خورند و از نادانى خود رنج مى برند , هر چند طاقت تحمل بار استدلال و برهان را ندارند .

معلمان واقعى بشر و مكملان نفوس انسانى , كه هدف عالى و نهايى مقدسشان به ثمر رساندن نهالهاى وجود انسانها و به مرتبه كمال نايل شدن آنها مى باشد , نظر اولى آنان تفهيم و تلقين حقايق به نفوس مستعده از راه برهان است كه حجتى تمام و يقين آور است و چون طرف را شايسته آن نبينند از ايقانيات به اقناعيات روى آورند . اعنى به راه خطابه درآيند , و اعمال شايسته و پيراسته و اقوال آراسته و