نام کتاب : دروس هيئت و ديگر رشته هاي رياضي نویسنده : حسن زاده آملي، حسن جلد : 1 صفحه : 123
است .
تبصره :
عبارت زيج الغ بيك بدين صورت است( : و اگر ذات ظل دائر باشد ميل كلى را
از اعظم ارتفاعات بكاهيم , تمام عرض بلد حاصل آيد , و اگر نتوان كاست عرض
بربع رسيده باشد) .
ملا عبدالعلى بيرجندى در شرح زيج ياد شده در بيان جمله اخير يعنى( و اگر
نتوان كاست) . . . گويد[ : يعنى اگر ميل كلى را از اعظم ارتفاعات نتوان
كاست , عرض به ربع رسيده باشد , زيرا كه معدل النهار در آن عرض بر افق منطبق
است و غايت ارتفاع آفتاب در آن عرض بقدر ميل كلى است , پس ميل كلى را از
اعظم ارتفاعات نتوان كاست چه متبادر از كاستن آنست كه از منقوص منه چيزى
باقى
ماند , ليكن بعضى اهل حساب تفريق را به اين نوع تعريف كرده اند كه( : نقصان
كردن عدديست از عددى كه كمتر از آن نباشد) و اين تعريف شامل مساوات نيز
هست , و اظهر آن بود كه چنين گفتى كه : اگر اعظم ارتفاعات مساوى ميل كلى بود
عرض آن موضوع ربع بود] . اين بود عبارت بيرجندى كه نقل كرده ايم , پس بايد
صاحب زيج بهادرى كه از عبارت زيج الغ بيكى بدين عبارت( : و اگر اعظم ترين
ارتفاعات مثل ميل كلى باشد عرض آن موضوع ربع دور بود) , ناظر به تعبير
بيرجندى باشد كه گفت : و اظهر آن بود كه چنين گفتى . . . الخ . و علماى رياضى
بعد از بيرجندى به مؤلفات وى ناظر تام دارند , و خود صاحب زيج بهادرى در
ابتداى
جامع بهادرى گويد([ : و از عهد قدوة المرتاضين مولانا عبدالعلى البيرجندى طاب
الله ثراه , تا اين زمان كه تخمينا سه صد سال قمرى گذشته است . . . الخ . ( ص
3 ط 1 )
و بعضى از اساتيد اين كمترين مى فرمود كه : در علوم رياضى بعد از خواجه
نصيرالدين طوسى , بايد بسراغ ملا عبدالعلى بيرجندى رفت .
مطلبى ديگر در بيان عبارت زيج بهادرى( : اگر بلد ذات ظل دائره باشد . . .
) و آن اينكه در درس 33 در قسم پنجم از آفاق هفتگانه كه عرض بلد بقدر تمام
ميل كلى است دانسته شد كه اگر عرض بلد شمالى باشد , مدار راس السرطان اعظم
نام کتاب : دروس هيئت و ديگر رشته هاي رياضي نویسنده : حسن زاده آملي، حسن جلد : 1 صفحه : 123