و گفت : تقوي را به سه چيز توان دانست . به فرستادن ، ومنع کردن ، و سخن گفتن . فرستادن دين بود ، يعني آنچه فرستادي دين است . و منع کردن دنيا بود ، يعني مالي که به تو دهند نستاني هک دنيا بود . و سخن گفتن در دين و دنيا بود ، يعني از هر دو سراي سخن توان گفت که سخن ديني بود و دنياوي بود . و ديگر معني آن است که آنچه فرستادي دين است . يعني اوامر به جاي آوردن و منع کردن دنيا است . يعني از نواهي دور بودن . و سخن گفتن به هر دو محيط است که به سخن معلوم توان کرد که مرد در دين است يا در دنيا .

و گفت : هفتصد مردم عالم را پرسيدم از پنج چيز - که خردمند کيست و توانگر کيست و زيرک کيست و درويش کيست و بخيل کيست ؟ هر هفصد يک پاسخ دادند . همه گفتند : خردمند آن است که دنيا را دوست ندارد ؛ و زيرک آن است که دنيا او را نفريبد و توانگر آن است که به قسمت خداي راضي بود ، و درويش ان است که در دلش طلب زيادتي نباشد ، و بخيل آن است که حق مال خداي از خداي بازدارد .

حاتم اصم گفت : از وي وصيت خواستم به چيزي که نافع بود . گفت : اگر وصيت عام خواهي زبان نگاه دار و هرگز سخن مگوي تا ثواب آن گفتار در ترازوي خود بيني ، وا گر وصيت خاص خواهي نگر تا سخن نگويي مگر خود را چنان بيني که اگر نگويي بسوزي .والله اعلم .

18

ذکر امام ابوحنيفه رضي الله عنه

آن چراغ شرع و ملت ، آن شمع دين و دولت ، آن نعمان حقايق ، آن عمان جواهر معاني و دقايق ، آن عارف عالم صوفي ، اما جهان ابوحنيفه کوفي رضي الله عنه . صفت کسي که به همه زيانها ستوده باشد و به همه ملتها مقبول ، که تواند گفت ؟ رياضت و مجاهده وي و خلوت ، و مشاهده او نهايت نداشت . و در اصول طريقت و فروع شريعت درجه رفيع و نظري نافذ داشت و در فراست و سياست و کياست يگانه بود ، و در مروت و فتوت اعجوبه اي بود . هم کريم جهان بود و هم جواد زمان ، هم افضل عهد و هم اعلم وقت . و هو کان في الدرجه القصوي والرثيه العليا . وانس روايت کرد از رسول صلي الله عليه و آله و سلم که مردي باشد در امت من . يقال له نعمان بن ثابت و کنيته ابوحنيف هو سراج امتي . صفت ابوحنيف در تورات بود و ابويوسف گفت : نوزده سال در خدمت وي بودم ، در اين نوزده سال نماز بامداد به طهارت نماز خفتن گزارد .