سياسى و غيره است. به اعتقاد كارل ماركس، عوامل اقتصادى در كمين هر حادثه بزرگى نشسته است و غايات و جمله‌بندى‌هاى اخلاقى و دينى پوششى بر آن است. [1]

5‌. گردش چرخ‌هاى تاريخ بر پايه مشيت الهى

طبق اين نظريه، تاريخ جلوه‌گاه مشيت حكيمانه و حكمت بالغه الهى است. بوسوئه، مورخ و اسقف معروف، معتقد است تاريخ، گستره بازى اراده مقدس الهى است و هر حادثه‌اى درس عبرتى است كه آسمان به زمينيان مى‌دهد. با توجه به اين‌كه نسبت مشيت الهى به همه اسباب و علل متحول و ثابت جهان يكسان است، بحث در اين است كه مشيت الهى زندگى انسان را با چه نظامى و رازى آفريده كه متحول شده است; در صورتى كه زندگى جانداران ديگر فاقد آن ‌راز‌ است. بنابراين، اين نظريه بى‌ربط است. [2]

6‌. نظريه جريان هستى براساس حق وگرايش ذاتى انسان به آن

براساس اين نظريه، هرچند باطل نفى نمى‌شود ولى نسبى و تبعى شمرده مى‌شود. لذا انسان در عين برخوردارى از آزادى و اختيار، بالفطره گرايش به صداقت، امانت، عدالت و... دارد. حنيف و حق‌گرا است. لذا در جريان هستى و ‌سرنوشت نهايى تاريخ‌ حق پيش‌برنده و پيروز است. [3]

7. تفسير تاريخ بر اساس ابعاد چهارگانه روح انسان (حس كنجكاوى، نيكى، زيبايى و مذهبى);

8‌. تكامل تاريخ بر پايه عامل درونى و غرايز;

9. تبيين حركت تاريخ بر اساس اصطكاك تمدن‌ها و تلاقى امت‌ها;

10. نقش ناسيوناليسم و قوم گرايى در تحول و پيش‌برد تاريخ;

11. نظريه سنخى و يا تيپ‌شناسى در حركت تاريخ;

12. نظريه افزايش جمعيت;

13. نظريه حوادث غيرمترقبه جوى و زمينى و عوامل مخفى;