عادت شخصى باشد و يا عادت نوعى؛ به عنوان مثال: كسى عادتش بر اين است كه پس از هر حدث اصغرى وضو مى‌گيرد؛ حال، حدث اصغرى سرزده و نيم ساعت از آن گذشته است، آيا مى‌توان گفت قاعده تجاوز در اين‌جا جريان دارد؟

در مورد اين احتمالات و جريان قاعده‌ى تجاوز در آن‌ها، بايد گفت: در اين كه قاعده‌ى تجاوز در مواردى كه محلّ شرعى گذشته باشد، جريان دارد، هيچ بحثى نيست؛ در نماز، محلّ ركوع قبل از سجده است؛ اگر كسى در سجده در مورد ركوع شكّ كند، قاعده‌ى تجاوز در آن جارى مى‌شود؛ چرا كه محلّ ركوع تمام شده است.

انّما الكلام در مورد احتمال دوّم و سوّم است كه آيا قاعده تجاوز در محلّ عقلى و عادى نيز جريان دارد يا نه؟

در مورد محلّ عقلى توضيح داده شد كه خود عقل به هيچ عنوان محلّى را براى اشياء و اجزا بيان نمى‌كند؛ بلكه عقل مى‌گويد اگر در اين رابطه قانون و ضابطه‌اى وجود داشته باشد، رعايت آن لازم است. نتيجه‌ى اين بيان آن است كه بازگشت محلّ عقلى به محلّ شرعى است. در اين رابطه، گاه قانون، شرع است؛ مثل اين كه شارع معيّن مى‌كند محلّ ركوع در نماز كجاست. وگاه قانون، وضع است؛ مثل اين كه در عبارت «اللَّه اكبر»، وضع مى‌گويد واژه‌ى «اللَّه» بر «اكبر» مقدّم است و مأمورٌبه همين است.

امّا در مورد محلّ عادى، مثالى كه براى آن بيان شد، اين بود كه عادت شخص بر اين است كه بعد از حدث اصغر وضو مى‌گيرد- محلّ عادى وضوى او بعد از حدث اصغر است- اگر اين شخص نيم ساعت بعد از حدث اصغر شكّ كند آيا وضو گرفته است يا نه، آيا مى‌توان گفت چون از محلّ عادى وضويش گذشته است، قاعده تجاوز در آن جارى است؟

مرحوم شيخ انصارى قدس سره‌ [1] در اين مورد تأمّل فرموده‌اند؛ هم بر جريان و هم بر عدم جريان قاعده تجاوز در اين مورد دليل آورده‌اند.

[1]. ر. ك: فرائد الاصول، ج 3، صص 330 و 331.