بردگان و اجحاف به دهقانان فرمان مى دهند، محاكمه كنيم؟

آيا يك چنين تفسير از تاريخ جز اين نتيجه دارد كه بايد گروهى بر جان و مال ملت بتازند، و سپس اعمال ننگين خود را از طريق جبر تاريخ تفسير نمايند؟ گروهى از ستمگران در عهد بنى اميه هر نوع ظلم و فساد، و تبعيض و اجحاف را از طريق تقدى رالهى تفسير و توجيه مى كردند، در حالى كه همگى مى دانيم در آيين مقدس اسلام قضا و قدر حتمى كه خارج از حوزه اختيار انسان باشد، وجود ندارد.

قبل از ظهور ماركسيسم، عقيده جبرگيرى در تعاليم يهود وجود داشت. گويا ماركس تحت تأثير چنين فكرى قرار گرفته و جبر تاريخ را جايگزين جبر يهودى كرده است.

خلاصه، جبر تاريخ دو مفسده اجتماعى روشن دارد:

1. انسان در زندگى خود از هر نوع مسئوليت و تعهد فارغ مى گردد.

2. توجيه كننده هر نوع زشت كارى و تبهكارى است كه در اجتماع رخ مى دهد.

يكى از اشكالات داورى ماركس درباره تاريخ اين است كه تتبع و كاوش وى در كشف علل تاريخ و قوانين جامعه، بسيار ناقص و ناچيز است، و همين كه در يك مورد و دو مورد مشاهده كرده است كه روبناى جامعه اى به خاطر علت اقتصادى دگرگون گرديده است، آن را علت منحصر تمام تحولات تاريخى انديشيده است در صورتى كه در كشف علل تحولات جامعه انسانى، بايد بيش از اين تحقيق و تتبع كرد.

ماركس از ميان عوامل سازنده تاريخ تنها به يك عامل چشم دوخته و عوامل